فلک شیر
محفلین
شِو کُمار نال کیتے میرے سفر دی شُروعات کدوں ہوئی ایہہ اِک لمی کہانی ہے۔ پر گل میں1965 ء توں شروع کردا ہاں جدوں میں شِو نوں پہلی وار مِلیا ساں۔
شِو دی کوِتا پڑھدا سُندا میں جوانی دی دہلیز تے پیر رکھیا سی۔ بچپن وِ چ ہی آپنے گھر پروار توں جُدائی نے میری بال عمرا وِچ اِک سوگی احساس بھر دِتا سی۔ ایس احساس نے مینوں کوِتا دی پہچان کروائی۔ میریاں اُداس گھڑیاں وِ چ شِو دی کوِتا میرا ساتھ دیندی سی۔ مینوں دھرواس دیندی سی۔ میں شِو دے درد نوںسمجھن لگ پیا ساں۔ اوسدی پیڑ نال میرا شبدہیں رشتہ جُڑ گیا سی۔
شِو نے آپنی پیڑ نوں بِرہا دا ناں دِتا۔ ایہہ شبد اوسدی سِرجنا نہیں سی۔ شیخ فرید نے بِرہا نوں سُلطان دا درجہ دِتا سی پر شیخ فرید دی بانی وِ چ ایس دے ارتھ ادھیاتمک دائرے اندر سِیمت رہے سن۔ شِو نے ایس شبد وِ چ آکاش داکھلار پسار سمُندر دی گہِرائی تے پوناں دی بھٹکن بھر دِتی۔ تِن حرفاں دے ایس شبد نے اوسدی روح دی سمُوچی تڑپ، اوسدی تلاش تے کَوڑ سمیٹ لئی۔ بِرہا اوس لئی ساری منُکّھتا دے درد دا مہان کاوِ بن گیا۔
اسیں سبھ بِرہا گھر جمدے
اسیں بِرہا دی سنتان
بِرہا کھایئے بِرہا پایئے
بِرہا آئے ہنڈھان
کِسے وی بھاشا وِ چ شبد منُکّھی سوچ وِچوںجنم لیندا ہے۔ پھیر ایہی شبد منُکّھی سوچ نوں پربھاوت کرن لگدا ہے۔ اوسنوں آپنے رُوپ وِ چ ڈھالدا ہے۔ بِرہا شِو دی کاو سوچ تے رچنا دا کیندر بن گیا سی۔ بِرہا نال اوس دا اٹُٹ رشتہ سی۔ اوس نے کُکھ توں (ساڈے پوتڑیاں وِ چ بِرہا رکّھیا ساڈِیاں ماواں ) قبر تک (اساں جون ہنڈھانی مہک دی، سانوں بِرہا دا وردان) آپنی سنکھیپ جیہی عمر بِرہا دے ناں لا دِتی سی۔
شِو نوں مِلن توں تِن کُو سال پہلاں مینوں بیرنگ کالج بٹالہ صِرف اِک سال پڑھائی کرکے چھڈّنا پیا سی۔ دراصل ایہنیں دِنیں میں بے گھر ہو گیا ساں۔ در در بھٹک رہیا ساں۔ انیکاں پاپڑ ویلنے پئے۔ ٹیوشناں پڑھائیاں۔ اِک پرائیویٹ سکول وِ چ نوکری مِل گئی۔ دوستاں نے امرتسر کُوئینز روڈ تے اِک ہوٹل وِ چ کمرہ کِرائے تے لے کے سِر لُکاؤن دا وسیلہ بنا دِتا۔ میں دِن بھر کدیں آرٹ گَیلری کدیں مِیونِسِپل لائبریری وِچ بیٹھا رہندا۔ جدکدیں دوستاں نوںکمرے دی ضرورت پیندی اوہ مینوں پیسے دے کے باہر بھیج دیندے۔ میں اُپرّ تھلّی دو تِن فِلماں ویکھ لیندا۔ پھیر ریلوے سٹیشن دے ویٹِنگ روم وِ چ بیٹھا سویر ہون دی اُڈیک کردا۔
کئی واری پُتلی گھر امر چِتّرکار دی دُوکان تے چلا جاندا۔ امر نے میری پہلی کوِتاواں دی کتاب مِٹّی دے مانس دا کور بنایا سی۔ اِک ودھیا چِتّرکار تے کوی نوں زندگی دِیاں لوڑاں نے رِکشیاں تے ویل بُوٹے پینٹ کرن تے مجبور کر دِتا سی۔ اِک دِن اوس کیہا، یار، شِو کُمار بٹالوی اج کل تیرے ہوٹل دے نیڑے ہی رہ رہیا اے اوسنوں مِلیا ایں؟
اوس شام گرینڈ ہوٹل دے باہر میں شِو کُمار نوں مِلیا۔ اوس نے مینوں گُرشرن سنگھ دا ناٹک دیکھن اوس نال جان لئی کیہا۔ سِنچائی وِبھاگ جِتّھے گُرشرن سنگھ دا ناٹک کھیڈیا جانا سی زیادہ دُور نہیں سی۔ سڑک دی بھیڑ توں بے پرواہ تُرے جاندیاں شِو نے دسیا کہ اوس دا کاوناٹک لوناں چھپ رہیا سی۔ اوہ لوناں دِیاں ستراں سُناؤن لگ پیا،(میں اگ ٹُری پردیس نی سئیو، اگ ٹُری پردیس اک چھاتی میری ہاڑ تپندا، دُوجی تپدا جیٹھ)
اج سوچدا ہاں کہ شِو دے عورت لئی ورتے بِمب، اگ تے سپنی دودھاری تلوار بن جان دی سمرتھا رکھدے ہَن۔ اگ تے سپنی دا سنکیت کام دی اوس اوستھا ول ہے جیہڑی بھارتی سبھیتا وِ چ سدا ہین بھاونا نال ویکھی گئی ہے۔ ایہہ بِمب ورت کے بے شک اوہ عورت دے اوہناں منوبھاواں نوں کیلن وِ چ سپھل رہیا جو اوس توں پہلی پیڑھی دے کویاں دی پکڑ وِ چ نہیں آئے سن۔ پر اوس دی کوِتا وِ چ ایہناں بِمباں دی بھرمار عورت بارے پرچلت سٹِیرِیؤٹائپ دی انجانے ہی حمایت کر جاندی ہے جیس وِ چ عورت نوں صِرف کام پُورتی دا سادھن سمجھیا گیا ہے۔ پھیر وی میں سمجھدا ہاں کہ پنجابی ساہت وِ چ سمُوچے طور تے لوناں عورت نال جُگاں توں ہو رہی بے انصافی وِرودھ اِک بے مثال آواز ہے۔ عورت دی نِرپیکھ پہچان دا ودھیا نمونہ ہے۔
ناٹک گھر پہُنچن توں پہلاں اسیں کئی سالاں دا سفر طے کر لیا سی۔
امرتسر رہندیاں تِن چار واری شِو کُمار نوں مِلن دا موقع مِلیا۔ اسیں لارنس روڈ تے تُر پیندے۔ کدیں سِندھی کافی ہاؤس وِ چ بیٹھ جاندے، کدیں بیئر بار۔ شِو آپنے بارے گلاں کردا، میں سُندا رہندا۔ کئی واری اوس دیاں گلاں وِ چ کُجھ نُقطے اِک دُوجے نال میل نہ کھاندے۔ پر مینوں ایس دا کوئی فرق نہ پیندا۔ مینوں اوس دے مُونہوں کُجھ وی سُننا چنگا لگدا۔ شِو کُمار امرتسر چھڈکے بٹالے چلا گیا۔
بٹالہ چھڈن توں پَن;ج سالاں دے بعد قُدرت مینوں ایس شہر واپس لے آئی شِو کُمار دے شہر۔ ایہناں سالاں وِ چ میں کِسے طرح پرائیویٹ امتحان دے کے بی اے پاس کر لئی سی۔ میں بیرِنگ کالج بٹالہ وِ چ انگریزی دی ایم اے کرنی چاہوندا سی پر کالج دی پڑھائی دے خرچ بارے سوچ کے دِل ڈُبن لگدا سی۔ ہِمت کرکے عرضی دے دتی۔
کالج وِ چ داخلہ مِل گیا پر رہن دی سمسیا حل نہ ہوئی۔ اِک دِن میرے اِک جماعتی نے کیہا، شِو کُمار سٹیٹ بَینک آف اِنڈیا وِ چ نوکری کردا ہے کالج دے نیڑے کوٹھی کِرائے تے لے کے رہ رہیا ہے۔ مینوں ہنھیرے وِ چ روشنی دی کِرن دِکھائی دِتی پر میں جھِجکدا رہیا۔ کالج دے سالانہ کانٹیسٹ وِ چ اِک پروفیسر دے کہن تے میں آپنی نظم پڑھی۔ مینوں پہلا انعام مِلیا۔ شِو کُمار نوں ججّ دے طور تے بُلایا گیا سی۔ فنکشن دے بعد شِو مِلیا، گل لایا، کیہا تیری نظم چنگی لگّی مِلدا رہیا کر۔
اِک شام کالج دے بعد میں شِو کُمار دی کوٹھی گیا۔ اوہ بڑے پیار نال مِلیا۔ مینوں سمجھ نہیں آ رہی سی کہ گل کیویں شروع کراں۔ اوسنے میرے چہرے نوں پڑھ لیا تے کیہا، توں اینا اُداس کیوں ہیں؟ میں کیہا، میرے کول رہن دی تھاں نہیں۔ اوس نے جھٹ کیہا، توں ایتھے کیوں نہیں آ جاندا۔ اگلے دِن میں آپنیاں کتاباں تے چار کپڑے چُک کے شِو کُمار دے گھر رہن لئی آ گیا۔
شِو کُمار عمر وِ چ میرے توں نوں سال وڈا سی۔ میں اوس نوں بھاء جی کہہ کے بُلاؤنا شروع کر دِتا سی۔ کئی واری نشے دی حالت وِ چ اوہ آکھدا، توں میرا چھوٹا بھرا ہیں۔ میرا جی کردا میں اوس دے ہر لفظ تے وِشواس کراں۔ بہُت دیر بعد سمجھ آئی کہ شِو کِسے نوں وی احساس کروا سکدا سی کہ اوہ اوس دا جِگری دوست ہے۔
شِو دے کہن تے میں آپنے امریکن پروفیسر نال گل کیتی کہ اوہ شِو دِیاں کوِتاواں دے انگریزی انوواد نوں ایڈٹ کرے۔ ایہہ انوواد شِو دے اِک قدردان انگریزی دے پروفیسر نے کیتا سی۔ پر جد میں ایہناں کوِتاواں نوں پڑھیا تاں میری ہِمت نہ پئی کہ میں ایہناں نوں اوس پروفیسر نوں وِکھا سکاں۔ میرے خیال وِ چ شِو دی کوِتا نوں انگریزی وِ چ انوواد کرنا اوس دے ہُنر نال بے انصافی کرنی سی۔ میرا مطلب ہے ایہناں ستراں وِچلے احساس نوں کِسے ہور زبان وِچ کیویں پیش کیتا جا سکدا ہے:
تینوں دیاں ہنجھواں دا بھاڑا
نی پیڑاں دا پراگا بھُن دے
بھٹھی والیئے چمبے دیئے ڈالیئے
ساڈا عِشق کنوارہ مر گیا
کوئی لے گیا کڈھ مسان وے
ساڈے نَین تیری اج دید دی
پئے کِریا کرم کران وے
سانوں دِتے ہِجر توِیتڑے
تیری فرقت دے سُلطان وے
اج پریت نگر دے سوریئے
سانوں چونکی بیٹھ کھِڈان وے
کیہ غَیر پنجابی پاٹھک ایہناں شبداں دی روح نوں پہچان سکن گے؟ اوس مِٹّی دی مہک محسوس کر سکن گے جیس دھرتی دی ایہہ اُپج ہَن؟ شِو نوں شاید میرے کولوں ایہہ اُمید نہیں سی۔ دو چار وار یاد کرواؤن بعد اوس نے کہنا چھڈ دِتا۔
ساہت بارے جے اسیں کدیں گل کیتی ہووے تاں یاد نہیں۔ آپنے سمکالی لیکھکاں بارے شِو دے کیہ وِچار سن؟ آپنی عمر توں وڈے کُجھ اِک مشہور ساہتکاراں توں علاوہ اوس کول کِسے دی پرسنسا لئی شبد گھٹ ہی سن۔ اوس کول پُنگردے لیکھکاں دِیاں کتاباں آؤندیاں پر میں اوس نوں کوئی کتاب کھول کے پڑھدیاں کدیں نہیں ویکھیا سی۔ اُنج اوس دی یادداشت کمال دی سی۔ جو کُجھ اوس نے آپنے کالج دے دِناں وِ چ پڑھیا سی بہُت کُجھ یاد رکّھیا سی۔
سال1966 ء دے آخری دِن سن۔ شِو آپنے ویاہ بارے گل کرن لگیا۔ مینوں حیرانی ہوئی۔ کون سی اوس دے جیون ساتھ دی چون؟ ایہہ سبھ کدوں ہویا؟ کیویں ہویا؟ شاید اوس نے ایہہ گل میرے نال سانجھی کرن دی ضرورت نہ سمجھی ہووے۔ خیر، اوس دے چہرے تے رونق آ گئی سی، آواز وِ چ اِک نواں سرور بھر گیا سی۔ کئی واری گلاں کردا کردا اوہ اُداس ہو جاندا۔ میں اوس دی اُداسی سمجھدا سی ایس لئی پُچھن دی لوڑ نہیں سی۔ اوہ آپنا ویاہ دھوم دھام نال کرنا چاہوندا سی پر اوس کول وسیلے نہیں سن۔
شِو دے کہن تے میں اوس دے دوستاں نوں چِٹھّیاں لِکھن لگا۔ اوس نوں سہائتا دی لوڑ سی۔ مینوں یاد نہیں اِک وی خط دا جواب آیا ہووے۔ شِو دی ڈِپرَیشن ودھ رہی سی۔ اوہ آپنی برات وِ چ شامل ہون والے وڈے وڈے لوکاں تے آپنے رُتبے دی موہر لاؤنی چاہوندا سی۔ مینوں ایس مدھورگی برِتی تے گھِرنا ہون لگّی سی۔ اوس دے کہن تے میں نہ چاہوندا ہویا وی اوس دے اِک قدردان پنجاب سرکار دے منتری نوں مِلیا تے اوس دی سہائتا کرن دا سُنیہا دِتا۔ پٹھانکوٹ جاکے اوس دی ہون والی پتنی دے پریوار نوں مِلیا۔
شِو کُمار دے ویاہ بارے میری یاد دُھندلی پے گئی ہے۔ بسّ یاد ہے پٹھانکوٹ دے ریسٹ ہاؤس وِ چ فروری مہینے دی اِک سرد شام، یاد نہیں کون ایس جشن وِ چ شامل سی تے کون نہیں ۔یاد ہے نشے دا وگدا دریااوس دریا وِ چ دُوجے کئی لوکاں وانگ میں وی ڈُب گیا ساں۔
ارُنا بھابی جد شِو دے ایس گھر آئی (جِتّھے میرے علاوہ بیرِنگ کالج دا اِک ہور وِدیارتھی وی رہندا سی) تاں لگیا جیویں پتّ جھڑ وِ چ بہار آ گئی ہووے۔ شِو دی سنگت وِ چ میری پڑھائی دا کافی نُقصان ہو چُکا سی۔ مینوں آؤن والے اِمتِحاناں دا فِکر لگ گیا۔ شِو نوں کیہا، میرا اِک جماعتی اکّلا رہندا ہے۔ میں کُجھ دِناں لئی اوس نال رہ کے پڑھائی کرنی چاہوندا ہاں۔ شِو نے کیہا، ٹھیک ہے جدوں تیرا جی کرے آ جایا کر ایہہ گھر تیرا وی ہے۔ میں آپنیاں کتاباں تے چار کپڑے کچھّے مارے تے بِنا کُجھ کہے باہر نِکل آیا۔
میری خانہ بدوشی دا سلسلہ پھِر شروع ہو گیا۔ دِن کالج وِ چ نِکل جاندا، رات اج ایتھے کل اوتھے۔
ایہناں دِناں وِ چ میں شِو کُمار نوں مِلن نہیں گیا۔ میں نہیں چاہوندا سی کہ اوس نوں میری مُفلسی تے ترس آوے تے اوہ مینوں مُڑ گھر آؤن لئی کہے۔ شِو دِیاں آپنیاں ذمہ واریاں سن۔ میں ایہناں ذمہ واریاں وِ چ شامل نہیں ہونا چاہوندا سی۔ کدیں کدیں ایہہ جانن نوں من کردا، کیہ اوہ میرے بارے سوچدا سی؟ شِو نوں آپنے بارے کہن دی لوڑ کدیں محسوس نہیں کیتی سی۔ درد دے رِشتے دی کوئی زبان نہیں ہوندی۔
میں ایم اے دا پہلا سال پاس کر لیا سی۔ میرے امریکن پروفیسر نے مینوں ہوسٹل وِ چ کمرہ لے دِتا۔ ہوسٹل شِو کُمار دی کوٹھی توں پَن;ج کُو مِنٹ دُور سی۔ کئی واری اوہ اچانک آ جاندا۔ اسیں قادیاں والی سڑک تے نِکل تُردے۔ اوہ آپنی کوئی نویں نظم سُناؤندا، میں سُندا۔ میں کیہ لِکھیا ہے، ایس بارے اسیں گھٹ ہی گل کردے۔ صِرف اِک واری اوس نے گلاں گلاں وِچ کیہا سی، توں آپنی نویں کتاب دا ناں دِل دریا سمندروں ڈونگھے رکھ لے (ایہہ کتاب 1968وِ چ تیئی کوِتاواں دے ناں ہیٹھ چھپی سی)
شِو کُمار جد لوناں نوں دِتے گئے بھارتی ساہت اکادمی دا پُرسکار لَے کے دِلی توں واپس آیا تاں مینوں ہوسٹل وِ چ مِلن آیا۔ میرے نال شام دی روٹی کھادی تے پھیر اسیں بازار ول تُر پئے۔ کہن لگا کہ اوہ اِک لمّی کوِتا لِکھ رہیا ہے۔ کُجھ ستراں سُنائیاں:
میرا سنکٹ سدا ایہہ سی
میرا سنکٹ سدا ایہہ ہے
عمر جد ہان سی میرے
میں اوس دے ہان دا نہیں ساں
میں اوس دے ہان دا جد ہویا
اوہ میرے ہان دی نہ رہی
سو مینوں کل دی عمرا
ہمیشہ اج ہنڈھانی پئی
تے میری اج دی عمرا
میرے لئی روز وِرتھا گئی
چار دہاکے پہلاں سُنیاں ایہہ سطراں اج وی میرے ذہن وِ چ تازہ ہَن میں سمجھدا ہاں چنگی کوِتا دا ایس توں وڈا ثبوت کیہ ہو سکدا ہے؟ مینوں آپنے دوست دی پراپتی تے مان سی۔شِو کُمار جد باپ بن گیا تاں سُنکے ہور خوشی ہوئی۔ پھیر سوچیا، شِو مست ملنگ انسان ہے پروارک بندھنا تے سماجک رسماں دے دائرے توں نِرلیپ۔ کِس طرحاں چلّے گی گرہست دی گڈی؟ پھیر اوس دے گھر اِک بیٹی نے جنم لیا۔ سنیاں شِو نوں آپنے بچیاں نال بڑا موہ سی۔ اوہناں دا بہُت خیال رکھدا سی۔ اوس نے آپنے بارے کدیں فِکر نہیں کیتا سی۔ ہُن اوہ آپنے بچیاں دِیاں لوڑاں بارے فِکرمند سی۔ سُن کے چنگا ہی لگیا۔
شِو کُمار لئی ہُن بٹالہ بہُت چھوٹا ہو گیا سی۔ بٹالے ورگا شہر اوس دے پیراں نوں تُرن لئی سڑکاں دے کُجھ ٹوٹے دے سکدا سی۔ اوس دے پنکھاں نوں اُڈن لئی اسمان دے اِک ٹکڑے دی لوڑ سی۔ شِو بٹالہ چھڈ کے چنڈی گڑھ چلا گیا۔ میں ایم اے پاس کر لئی سی۔ مینوں بیرِنگ کالج وِ چ انگریزی دے لکچرار دی نوکری مِل گئی۔
اگلے کُجھ مہینیاں وِ چ میرا چنڈی گڑھ جانا ودھ گیا سی۔ میری ہون والی پتنی پنجاب یونیورسٹی وِ چ کلاساں لے رہی سی تے گرلز ہوسٹل وِ چ رہندی سی۔ میں اوس نوں مِلن یونیورسٹی جاندا پر ٹھہردا شِو کُمار دے گھر ہی۔ جد شِو نوں ساڈے میل جول بارے پتہ لگا تاں اوہ بڑا خوش ہویا۔ تے پھیر اِک دِن شِو دے گھر میری ہون والی پتنی دا وڈا بھرا مینوں مِلن آیا۔شِو نے میریاں تعریفاں دے پُل بنّھ دِتے۔ میری ہِمت دی داد دِتی۔ میرے اُجلے بھوِکھ دی گل کیتی۔ ایس سنکھیپ جیہی مِلنی نے ساڈے رِشتے تے پروانگی دی موہر لا دِتی۔
مئی1970ئ وِ چ مینوں اِک امریکن یونیورسٹی وِ چ داخلہ مِل گیا۔ 6جولائی نوں پٹیالے میری شادی ہوئی۔ شام نوں شِو کُمار آیا۔ مینوں مُبارک دِتی۔ پھیر اوہ بٹالے توں آئے کُجھ دوستاں نال باہر چلا گیا۔ اگلی سویر شِو تُرن لگیا تاں میں وعدہ کیتا کہ امریکہ جان توں پہلاں اوس نوں مِلن چنڈی گڑھ آواں گا۔ اگست دے انت وِ چ میرے سُپنیاں دی پیڑ مینوں سمندروں پار لے گئی۔
امریکہ آکے میں شِو نوں اِک وی خط نہیں لِکھیا سی۔ میں اوس نال کیتا وعدہ نِبھایا نہیں سی۔ سوچدا ساں کہ دو کُو سال بعد میں آپنے دیس مُڑ جاواںگا۔ چنڈی گڑھ جا کے اوس کولوں مُعافی منگ لواں گا۔ اوہ سمجھ جاوے گا۔ پر وقت نوں ایہہ منظور نہیں سی۔
امریکہ وِ چ پہلے دو سالاں وِ چ میں سنگھرش کردا لگ بھگ ٹُٹ گیا ساں۔ حوصلہ قائم رکّھن لئی میں بھوِکھ بارے سوچن لگدا۔میرے تے میرے اتیت وِچلی دُوری ودھ رہی سی۔ میں آپنے اتیت وِ چ مُڑنا نہیں چاہوندا ساں۔ دوستاں دے خط آؤندے، میں دو چار سطراں لِکھ بھیجدا۔ پھیر اوہ سطراں وی چُپ دے سمُندر وِ چ ڈُب گئیاں۔
جون 1973ء دا اوہ دِن اج وی یاد ہے جیویں کل دی گل ہووے۔میں واشِنگٹن سٹیٹ یونیورسٹی دے انگریزی وِبھاگ وِ چ پی ایچ ڈی دا وِدیارتھی سی۔ بٹالے توں اِک دوست دا خط آیا۔ لِکھیا سی، شِو بھاء جی ہُن نہیں رہے۔ ایوں لگیا جیویں جِسم دا اِک انگ ٹُٹ کے سدا لئی جُدا ہو گیا ہووے۔
میرے امریکہ آؤن توں بعد شِو دی زندگی وِ چ کیہ واپریا ایس بارے مینوں کوئی خبر نہیں سی۔ پردیس رہندیاں تیراں سال میں دیس نہیں پرتیا۔ پنجابی ساہت نال میرا رشتہ لگ بھگ ٹُُٹ گیا سی۔ کئی سال بعد شِو دے آخری دِناں بارے پتہ لگا۔ اوس دی جِسمانی، مانسِک تے جذباتی حالت بارے طرحاں طرحاں دِیاں کہانیاں تے قِصّے پڑھن سُنن نوں مِلے۔ اوس دے آخری دِناں دی وِتھیا نے میرا دِل ہِلا کے رکھ دِتا۔ میرا من ایہہ سبھ کُجھ مننوں اِنکار کردا رہیا۔
سُنیا کہ اوس دی ایس حالت وِ چ اوس دی انگلینڈ پھیری دا وڈا ہتھ سی۔ اوس دے سِر تے انگلینڈ جان دا بُھوت کئی سال پہلاں سوار ہو چُکیا سی۔ کئی واری اوس مینوں آپنے اِک مہربان دے بھیجے سپانسرشِپ دے کاغذ دِکھائے سن۔ اوہ انگلینڈ جان لئی اینا اُتاولا کیوں سی؟ شہرت کھٹّن لئی؟ پیسہ کمان لئی؟ آپنا عِلاج کروان لئی؟ جاں؟ کدیں آکھدا، گارگی، سیکھوں امرتا سبھ باہر تُرے رہندے نیں انگلینڈ وِ چ لوک مینوں ویکھن نوں ترسدے نیں بس ہُن میں وی چلے ہی جانا اے۔ اوس دی ایہہ خواہش آخر پُوری ہو ہی گئی۔
جس شِو کُمار نوں میں جولائی 1970 وِ چ چھڈ کے آیا سی اوہ شِو آپنے جوبن تے پرتِبھا دی سِکھر تے سی۔اوس شِو دی یاد میرے بیتے دِناں دا سرمایہ ہے۔ میں صِرف اوس شِو دی گل ہی کراں گا۔
شِو کُمار نے آپنے آپ نوں جوبن رُتے تُر جان دا وچن دِتا سی۔ ایس پکّھوں اوہ وچن دا پکا نِکلیا۔ میں اکثر سوچدا ہاں، شِو زندگی توں اینا اُپرام کیوں سی؟ آخر ایسا کیہ دُکھ سی جیس نے اوس نوں سمُوچی زندگی توں اُپرام کر دِتا سی۔ شِو نے لِکھیا سی، ایہہ پھٹ ہَن عِشق دے، ایہناں دی یارو کیہ دوا ہووے۔ بے شک عِشق دے پھٹ لاعلاج ہَن پر فیض احمد فیض دے کہن انوسار، ''اور بھی غم ہیں زمانے میں محبت کے سِوا'' ۔ غم تاں ہر زندگی وِ چ ہے پر ایس دی کوئی وجہ تاں ہونی چاہیدی ہے۔ اینے وڈے دُکھ دی وجہ وی وڈی ہونی چاہیدی ہے۔
میرے خیال وِ چ شِو کُمار دا دُکھ سمجھن لئی سانوں شِو دی لاجونتی دے مُکھ بندھ وِ چ سنت سنگھ سیکھوں دے شِو بارے لِکھے شبداں تے دِھیان دینا پوے گا: ''اوس دے دُکھ اوتھوں شروع ہوندے ہَن جِتّھے کیٹس دے ختم ہوندے ہَن''۔ ہُن ذرا انگریزی دے ایس امر کوی کیٹس دے دُکھاں تے نظر ماریئے۔ اٹھ سال دی عمر وِ چ باپ مر گیا۔ دس سال دی عمر وِ چ دادا، جو کیٹس نوں پال پوس رہیا سی، مر گیا۔ مامے نے اوس دی دیکھ بھال دی ذمہ واری لئی پر کیٹس ہالے تیراں سالاں دا سی جد ماما مر گیا۔ چودھویں ورھے وِ چ ماں مر گئی ٹی بی دی لاعلاج بیماری نال۔ سارے پریوار دا بھار کیٹس دے موڈھیاں تے آن پیا۔ ہالے اِکّی سال پُورے نہیں کیتے سن کہ چھوٹے بھرا نوں نامُراد ٹی بی کھا گئی۔ دو سال بعد اوہ کُڑی جیس نال اوس نے جین مرن دے وعدے کیتے سی چھڈ گئی۔ چویہہ سال دے وِچالے ٹی بی نے کیٹس دے جِسم نوں آپنا گھر بنا لیا۔ عمر دے پنجھی سال تے چار مہینے پُورے کرکے جان کیٹس ایس دُنیا نوں الوداع کہہ گیا۔
میں ایہہ سمجھن دی کوشش کر رہیا ہاں کہ جِتّھے کیٹس دے دُکھ ختم ہوندے ہَن اوتّھے کِسطرحاں دے دُکھ شروع ہوندے ہون گے؟
پر آلوچک دی اِک سطر نے شِو کُمار دی زندگی بدل کے رکّھ دِتی۔ اوہ موت نوں چِٹھیاں لِکھن لگ پیا۔ اوس دے آپنے کہن مطابق، پہلے پیار نوں گُواہ کے اوہ مُڑ زندگی بھر کِسے کُڑی نوں پیار نہیں کر سکیا۔ ہُن اوس نوں موت نال عِشق ہو گیا سی۔ پر جان کیٹس نوں موت نال عِشق نہیں سی۔ زندگی نے بے شک دُکھ ہی اوس دی جھولی پائے سن اوہ سدا زندگی دا عاشق بنیا رہیا۔ سگوں اوس نوں سدا ایہہ جھورا کھاندا رہیا کہ وقت اوس نوں زندگی دِیاں انمول داتاں نوں مانن توں وانجھیاں رکھے گا۔ ایہہ سوچ کے اوہ ڈر جاندا سی۔ ایس ڈر دا پرگٹاوا آپنی کوِتا وِ چ کردا سی۔ موت دے سہم نوں سوِیکار کرنا اوس دی کوِتا دی ایمانداری ہے۔
جس سال سنت سنگھ سیکھوں نے شِو کُمار دی زندگی دی کتاب دے اِک پنّے تے جان کیٹس دا ناں جھریٹ دِتا سی اوس سال شِو عمر دے پنجھی ورھے پُورے کر چُکا سی۔ ہُن اوس نوں موت دے اِک نویں میل پتّھر دی تلاش سی ( بِرہن جِند میری نے سئیو، کوہ اِک ہور مُکایا نی، پکا میل موت دا نظریں، اجے وی نہ پر آیا نی )۔ اِک رات امرتسر توں کوی دربار بھُگتا کے مُڑدیاں اوس کیہا، بس ہُن میں ہور نہیں جینا عیسےٰ نوں تیتی سال دی عُمرے سولی چڑھا دِتا سی میرے لئی شاید کوئی صلیب۔ میں سُنکے کمب گیا سی۔ شِو دی عمر اوس ویلے تیہہ سالاں دی سی۔ کُجھ سمیں بعد اوس لِکھیا،
میرے ورگے مسیحے واسطے
کِل بہُت سستے نے
سلِیباں توں بِنا وی مَرن دے
کئی ہور رستے نے
ایہناں رستیاں وِچوں اِک رستہ جاندا سی نشے تے مدہوشی دی دُنیا ول۔ کُجھ سال ایس رستے تُریا جا سکدا سی۔ شِو کول ایس سفر لئی کِسے پاسپورٹ، کِسے ویزے دی ضرورت نہیں سی۔ اوہ ستھاپت لوکپرِے شاعر سی۔ ایس رستے تُرن نال اوس دا آپنی منزل تے پہُنچنا نِشچت سی۔ موت اوس دا راہ ویکھ رہی سی، جے سوچیا جاوے تاں شِو دی زندگی وِ چ قُدرت نے کِنیاں داتاں بخشیاں سن جو تھُڑاں مارے ایس دیش وِ چ بہُت گھٹ لوکاں نوں نصیب ہوندیاں ہَن۔ پھیر اوہ کیہڑا دُکھ سی جیس توں چھُٹکارا پاؤن دی اوس نوں اینی کاہل پئی سی؟ شائد اصلی غم نالوں کلپت غم دے دریا وِ چ ڈُبن دا آپنا ہی آنند ہے۔
کوِتا لِکھدا لِکھدا شِو کُمار خُود کوِتا بن گیا سی۔ کوِتا اوس دی زندگی وِ چ ایسطرحاں رچ گئی سی جِسطرحاں ناڑیاں وِ چ وگدا خُون۔ اوہ اوس مقام تے پہُنچ چُکا سی جِتّھے کلاکار آپنی کلا وِ چ سما جاندا ہے۔ جاں اِنج کہہ لوو کہ کلا کلاکار نوں آپنے وِچ سمیٹ لیندی ہے۔ دونہاں وِ چ کوئی فرق جاں فاصلہ نہیں رہندا۔ شِو کُمار لئی زندگی تے موت وِ چ کوئی فاصلہ نہیں رہیا سی۔
زندگی شِو کُمار لئی اِک کاو ناٹک بن گئی سی جیس دی کتھا اوس نے خود لِکھی سی۔ ایس ناٹک دا سوتردھار اوہ آپ سی تے آپ ہی ایس دا نِردیشک۔ ایس دا درشک وی اوہی سی۔ آپنی آواز دے جادو دا کیلیا سروتا وی آپ سی۔
اج ایہہ سطراں لِکھدیاں سوچدا ہاں کہ میلاں تے ورھیاں دا اِکٹّھے سفر کرن دے باوجود وی شِو کُمار میرے لئی ہمیشہ اِک پیراڈاکس بنیا رہیا ہے۔ کِسے حد تک اسیں سارے آپنے آپنے پیراڈاکس ہاں۔ آتم وِرودھ منُکّھی فطرت ہے۔ شِو کُمار نوں جِنّی محبت تے مانتا آپنے سروتیاں تے پاٹھکاں کولوں مِلی اوس دا اندازہ لاؤنا مُشکل ہے۔ پر اوہ آلوچکاں توں مِلن جاں نہ مِلن والی مانتا نوں ہی ترجیح دیندا رہیا۔ سمکالی ساہتکار سنمان تے پرمانِکتا حاصل کرن لئی جد طرحاں طرحاں دے پرپنچ رچدے تاں اوہ اوہناں دی نِندیا کردا۔ بُورژوا قیمتاں دی نکھیدی کردا پر خود ایہناں دا شکار بن جاندا۔ آپنے ناں نال آپ جوڑے آپنے پہچان پتّر ''بٹالوی'' نوں وگاہ وگاہ ماردا۔ آپنے مُڈھلے گیتاں (مینوں ہیرے ہیرے آکھے) نوں نکاردا (''ایہہ میری اِن پڑھتا دا ڈھنڈورا پِٹ رہے'')۔ آپنے مدھورگی پِچھوکڑ تے شرم محسوس کردا۔ نِرول سُچّی کوِتا (لوکیں پُوجن ربّ میں تیرا بِرہڑا، سانوں سو مکّیاں دا حج وے تیرا بِرہڑا) لِکھن دی سمرتھا رکھدا سرکاری محکمے لئی اِشتِہاری تُکبندی کرنوں وی گُریز نہ کردا۔ مینوں ایہہ شبد لِکھن لئی آپنے ضمیر تے دوستی دے احساس نال سنگھرش کرنا پیا ہے۔ ایہناں شبداں دی تلخی نے میری روح نوں جھنجوڑ دِتا ہے۔
شِو کُمار بارے لِکھدیاں مینوں اسمرتھتا محسوس ہوندی ہے۔ شِو کُمار ورگا شخص آپنا اتہاس آپ لِکھدا ہے۔
شِو کُمار دا ناں موہن سنگھ، امرِتا پریتم دی پیڑھی نال جوڑیا جاندا ہے۔ اصل وِ چ اوس دا رشتہ مرزا غالب ئ مجاز لکھنوی دی پرمپرا نال ہے۔ اوس نے کوِتا لِکھی ہی نہیں، کوِتا نوں جیویا ہے، بھوگیا ہے۔ جے اوس نے عمر بھر غم دے گیت ہی گائے ہَن تاں ایہی اوس دی ہوند دا، اوس دی کلا دا سچ سی۔ غالب دے کہن وانگ،قیدِحیات و بندِغم اصل میں دونوں ایک ہیں، موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کِیوں ۔شِو دے غم، دُکھ، درد اگے پرشن چِنھ کھڑا کرن دی لوڑ نہیں۔
شِو کُمار دی رچنا کِسے سہِتک ماپدنڈ جاں روائتی کسوٹی تے پُوری اُترے جاں نہ اُترے، اوس دی مہانتا اوس دے پاٹھکاں دے دِل دِیاں گہِرائیاں، ذہن دِیاں پرتاں تے روح دِیاں گُپھاواں وِ چ اُتر کے آپنا سدیوی ستھان بنا لین وِ چ ہے۔ میرا وِشواس ہے کہ جد کدیں دُنیا دے کِسے وی کونے وِچ دو پنجابی مِل بیٹھن گے تاں شِو کُمار دا ذِکر کیتے بِنا نہیں رہن گے۔
شِو دی کوِتا پڑھدا سُندا میں جوانی دی دہلیز تے پیر رکھیا سی۔ بچپن وِ چ ہی آپنے گھر پروار توں جُدائی نے میری بال عمرا وِچ اِک سوگی احساس بھر دِتا سی۔ ایس احساس نے مینوں کوِتا دی پہچان کروائی۔ میریاں اُداس گھڑیاں وِ چ شِو دی کوِتا میرا ساتھ دیندی سی۔ مینوں دھرواس دیندی سی۔ میں شِو دے درد نوںسمجھن لگ پیا ساں۔ اوسدی پیڑ نال میرا شبدہیں رشتہ جُڑ گیا سی۔
شِو نے آپنی پیڑ نوں بِرہا دا ناں دِتا۔ ایہہ شبد اوسدی سِرجنا نہیں سی۔ شیخ فرید نے بِرہا نوں سُلطان دا درجہ دِتا سی پر شیخ فرید دی بانی وِ چ ایس دے ارتھ ادھیاتمک دائرے اندر سِیمت رہے سن۔ شِو نے ایس شبد وِ چ آکاش داکھلار پسار سمُندر دی گہِرائی تے پوناں دی بھٹکن بھر دِتی۔ تِن حرفاں دے ایس شبد نے اوسدی روح دی سمُوچی تڑپ، اوسدی تلاش تے کَوڑ سمیٹ لئی۔ بِرہا اوس لئی ساری منُکّھتا دے درد دا مہان کاوِ بن گیا۔
اسیں سبھ بِرہا گھر جمدے
اسیں بِرہا دی سنتان
بِرہا کھایئے بِرہا پایئے
بِرہا آئے ہنڈھان
کِسے وی بھاشا وِ چ شبد منُکّھی سوچ وِچوںجنم لیندا ہے۔ پھیر ایہی شبد منُکّھی سوچ نوں پربھاوت کرن لگدا ہے۔ اوسنوں آپنے رُوپ وِ چ ڈھالدا ہے۔ بِرہا شِو دی کاو سوچ تے رچنا دا کیندر بن گیا سی۔ بِرہا نال اوس دا اٹُٹ رشتہ سی۔ اوس نے کُکھ توں (ساڈے پوتڑیاں وِ چ بِرہا رکّھیا ساڈِیاں ماواں ) قبر تک (اساں جون ہنڈھانی مہک دی، سانوں بِرہا دا وردان) آپنی سنکھیپ جیہی عمر بِرہا دے ناں لا دِتی سی۔
شِو نوں مِلن توں تِن کُو سال پہلاں مینوں بیرنگ کالج بٹالہ صِرف اِک سال پڑھائی کرکے چھڈّنا پیا سی۔ دراصل ایہنیں دِنیں میں بے گھر ہو گیا ساں۔ در در بھٹک رہیا ساں۔ انیکاں پاپڑ ویلنے پئے۔ ٹیوشناں پڑھائیاں۔ اِک پرائیویٹ سکول وِ چ نوکری مِل گئی۔ دوستاں نے امرتسر کُوئینز روڈ تے اِک ہوٹل وِ چ کمرہ کِرائے تے لے کے سِر لُکاؤن دا وسیلہ بنا دِتا۔ میں دِن بھر کدیں آرٹ گَیلری کدیں مِیونِسِپل لائبریری وِچ بیٹھا رہندا۔ جدکدیں دوستاں نوںکمرے دی ضرورت پیندی اوہ مینوں پیسے دے کے باہر بھیج دیندے۔ میں اُپرّ تھلّی دو تِن فِلماں ویکھ لیندا۔ پھیر ریلوے سٹیشن دے ویٹِنگ روم وِ چ بیٹھا سویر ہون دی اُڈیک کردا۔
کئی واری پُتلی گھر امر چِتّرکار دی دُوکان تے چلا جاندا۔ امر نے میری پہلی کوِتاواں دی کتاب مِٹّی دے مانس دا کور بنایا سی۔ اِک ودھیا چِتّرکار تے کوی نوں زندگی دِیاں لوڑاں نے رِکشیاں تے ویل بُوٹے پینٹ کرن تے مجبور کر دِتا سی۔ اِک دِن اوس کیہا، یار، شِو کُمار بٹالوی اج کل تیرے ہوٹل دے نیڑے ہی رہ رہیا اے اوسنوں مِلیا ایں؟
اوس شام گرینڈ ہوٹل دے باہر میں شِو کُمار نوں مِلیا۔ اوس نے مینوں گُرشرن سنگھ دا ناٹک دیکھن اوس نال جان لئی کیہا۔ سِنچائی وِبھاگ جِتّھے گُرشرن سنگھ دا ناٹک کھیڈیا جانا سی زیادہ دُور نہیں سی۔ سڑک دی بھیڑ توں بے پرواہ تُرے جاندیاں شِو نے دسیا کہ اوس دا کاوناٹک لوناں چھپ رہیا سی۔ اوہ لوناں دِیاں ستراں سُناؤن لگ پیا،(میں اگ ٹُری پردیس نی سئیو، اگ ٹُری پردیس اک چھاتی میری ہاڑ تپندا، دُوجی تپدا جیٹھ)
اج سوچدا ہاں کہ شِو دے عورت لئی ورتے بِمب، اگ تے سپنی دودھاری تلوار بن جان دی سمرتھا رکھدے ہَن۔ اگ تے سپنی دا سنکیت کام دی اوس اوستھا ول ہے جیہڑی بھارتی سبھیتا وِ چ سدا ہین بھاونا نال ویکھی گئی ہے۔ ایہہ بِمب ورت کے بے شک اوہ عورت دے اوہناں منوبھاواں نوں کیلن وِ چ سپھل رہیا جو اوس توں پہلی پیڑھی دے کویاں دی پکڑ وِ چ نہیں آئے سن۔ پر اوس دی کوِتا وِ چ ایہناں بِمباں دی بھرمار عورت بارے پرچلت سٹِیرِیؤٹائپ دی انجانے ہی حمایت کر جاندی ہے جیس وِ چ عورت نوں صِرف کام پُورتی دا سادھن سمجھیا گیا ہے۔ پھیر وی میں سمجھدا ہاں کہ پنجابی ساہت وِ چ سمُوچے طور تے لوناں عورت نال جُگاں توں ہو رہی بے انصافی وِرودھ اِک بے مثال آواز ہے۔ عورت دی نِرپیکھ پہچان دا ودھیا نمونہ ہے۔
ناٹک گھر پہُنچن توں پہلاں اسیں کئی سالاں دا سفر طے کر لیا سی۔
امرتسر رہندیاں تِن چار واری شِو کُمار نوں مِلن دا موقع مِلیا۔ اسیں لارنس روڈ تے تُر پیندے۔ کدیں سِندھی کافی ہاؤس وِ چ بیٹھ جاندے، کدیں بیئر بار۔ شِو آپنے بارے گلاں کردا، میں سُندا رہندا۔ کئی واری اوس دیاں گلاں وِ چ کُجھ نُقطے اِک دُوجے نال میل نہ کھاندے۔ پر مینوں ایس دا کوئی فرق نہ پیندا۔ مینوں اوس دے مُونہوں کُجھ وی سُننا چنگا لگدا۔ شِو کُمار امرتسر چھڈکے بٹالے چلا گیا۔
بٹالہ چھڈن توں پَن;ج سالاں دے بعد قُدرت مینوں ایس شہر واپس لے آئی شِو کُمار دے شہر۔ ایہناں سالاں وِ چ میں کِسے طرح پرائیویٹ امتحان دے کے بی اے پاس کر لئی سی۔ میں بیرِنگ کالج بٹالہ وِ چ انگریزی دی ایم اے کرنی چاہوندا سی پر کالج دی پڑھائی دے خرچ بارے سوچ کے دِل ڈُبن لگدا سی۔ ہِمت کرکے عرضی دے دتی۔
کالج وِ چ داخلہ مِل گیا پر رہن دی سمسیا حل نہ ہوئی۔ اِک دِن میرے اِک جماعتی نے کیہا، شِو کُمار سٹیٹ بَینک آف اِنڈیا وِ چ نوکری کردا ہے کالج دے نیڑے کوٹھی کِرائے تے لے کے رہ رہیا ہے۔ مینوں ہنھیرے وِ چ روشنی دی کِرن دِکھائی دِتی پر میں جھِجکدا رہیا۔ کالج دے سالانہ کانٹیسٹ وِ چ اِک پروفیسر دے کہن تے میں آپنی نظم پڑھی۔ مینوں پہلا انعام مِلیا۔ شِو کُمار نوں ججّ دے طور تے بُلایا گیا سی۔ فنکشن دے بعد شِو مِلیا، گل لایا، کیہا تیری نظم چنگی لگّی مِلدا رہیا کر۔
اِک شام کالج دے بعد میں شِو کُمار دی کوٹھی گیا۔ اوہ بڑے پیار نال مِلیا۔ مینوں سمجھ نہیں آ رہی سی کہ گل کیویں شروع کراں۔ اوسنے میرے چہرے نوں پڑھ لیا تے کیہا، توں اینا اُداس کیوں ہیں؟ میں کیہا، میرے کول رہن دی تھاں نہیں۔ اوس نے جھٹ کیہا، توں ایتھے کیوں نہیں آ جاندا۔ اگلے دِن میں آپنیاں کتاباں تے چار کپڑے چُک کے شِو کُمار دے گھر رہن لئی آ گیا۔
شِو کُمار عمر وِ چ میرے توں نوں سال وڈا سی۔ میں اوس نوں بھاء جی کہہ کے بُلاؤنا شروع کر دِتا سی۔ کئی واری نشے دی حالت وِ چ اوہ آکھدا، توں میرا چھوٹا بھرا ہیں۔ میرا جی کردا میں اوس دے ہر لفظ تے وِشواس کراں۔ بہُت دیر بعد سمجھ آئی کہ شِو کِسے نوں وی احساس کروا سکدا سی کہ اوہ اوس دا جِگری دوست ہے۔
شِو دے کہن تے میں آپنے امریکن پروفیسر نال گل کیتی کہ اوہ شِو دِیاں کوِتاواں دے انگریزی انوواد نوں ایڈٹ کرے۔ ایہہ انوواد شِو دے اِک قدردان انگریزی دے پروفیسر نے کیتا سی۔ پر جد میں ایہناں کوِتاواں نوں پڑھیا تاں میری ہِمت نہ پئی کہ میں ایہناں نوں اوس پروفیسر نوں وِکھا سکاں۔ میرے خیال وِ چ شِو دی کوِتا نوں انگریزی وِ چ انوواد کرنا اوس دے ہُنر نال بے انصافی کرنی سی۔ میرا مطلب ہے ایہناں ستراں وِچلے احساس نوں کِسے ہور زبان وِچ کیویں پیش کیتا جا سکدا ہے:
تینوں دیاں ہنجھواں دا بھاڑا
نی پیڑاں دا پراگا بھُن دے
بھٹھی والیئے چمبے دیئے ڈالیئے
ساڈا عِشق کنوارہ مر گیا
کوئی لے گیا کڈھ مسان وے
ساڈے نَین تیری اج دید دی
پئے کِریا کرم کران وے
سانوں دِتے ہِجر توِیتڑے
تیری فرقت دے سُلطان وے
اج پریت نگر دے سوریئے
سانوں چونکی بیٹھ کھِڈان وے
کیہ غَیر پنجابی پاٹھک ایہناں شبداں دی روح نوں پہچان سکن گے؟ اوس مِٹّی دی مہک محسوس کر سکن گے جیس دھرتی دی ایہہ اُپج ہَن؟ شِو نوں شاید میرے کولوں ایہہ اُمید نہیں سی۔ دو چار وار یاد کرواؤن بعد اوس نے کہنا چھڈ دِتا۔
ساہت بارے جے اسیں کدیں گل کیتی ہووے تاں یاد نہیں۔ آپنے سمکالی لیکھکاں بارے شِو دے کیہ وِچار سن؟ آپنی عمر توں وڈے کُجھ اِک مشہور ساہتکاراں توں علاوہ اوس کول کِسے دی پرسنسا لئی شبد گھٹ ہی سن۔ اوس کول پُنگردے لیکھکاں دِیاں کتاباں آؤندیاں پر میں اوس نوں کوئی کتاب کھول کے پڑھدیاں کدیں نہیں ویکھیا سی۔ اُنج اوس دی یادداشت کمال دی سی۔ جو کُجھ اوس نے آپنے کالج دے دِناں وِ چ پڑھیا سی بہُت کُجھ یاد رکّھیا سی۔
سال1966 ء دے آخری دِن سن۔ شِو آپنے ویاہ بارے گل کرن لگیا۔ مینوں حیرانی ہوئی۔ کون سی اوس دے جیون ساتھ دی چون؟ ایہہ سبھ کدوں ہویا؟ کیویں ہویا؟ شاید اوس نے ایہہ گل میرے نال سانجھی کرن دی ضرورت نہ سمجھی ہووے۔ خیر، اوس دے چہرے تے رونق آ گئی سی، آواز وِ چ اِک نواں سرور بھر گیا سی۔ کئی واری گلاں کردا کردا اوہ اُداس ہو جاندا۔ میں اوس دی اُداسی سمجھدا سی ایس لئی پُچھن دی لوڑ نہیں سی۔ اوہ آپنا ویاہ دھوم دھام نال کرنا چاہوندا سی پر اوس کول وسیلے نہیں سن۔
شِو دے کہن تے میں اوس دے دوستاں نوں چِٹھّیاں لِکھن لگا۔ اوس نوں سہائتا دی لوڑ سی۔ مینوں یاد نہیں اِک وی خط دا جواب آیا ہووے۔ شِو دی ڈِپرَیشن ودھ رہی سی۔ اوہ آپنی برات وِ چ شامل ہون والے وڈے وڈے لوکاں تے آپنے رُتبے دی موہر لاؤنی چاہوندا سی۔ مینوں ایس مدھورگی برِتی تے گھِرنا ہون لگّی سی۔ اوس دے کہن تے میں نہ چاہوندا ہویا وی اوس دے اِک قدردان پنجاب سرکار دے منتری نوں مِلیا تے اوس دی سہائتا کرن دا سُنیہا دِتا۔ پٹھانکوٹ جاکے اوس دی ہون والی پتنی دے پریوار نوں مِلیا۔
شِو کُمار دے ویاہ بارے میری یاد دُھندلی پے گئی ہے۔ بسّ یاد ہے پٹھانکوٹ دے ریسٹ ہاؤس وِ چ فروری مہینے دی اِک سرد شام، یاد نہیں کون ایس جشن وِ چ شامل سی تے کون نہیں ۔یاد ہے نشے دا وگدا دریااوس دریا وِ چ دُوجے کئی لوکاں وانگ میں وی ڈُب گیا ساں۔
ارُنا بھابی جد شِو دے ایس گھر آئی (جِتّھے میرے علاوہ بیرِنگ کالج دا اِک ہور وِدیارتھی وی رہندا سی) تاں لگیا جیویں پتّ جھڑ وِ چ بہار آ گئی ہووے۔ شِو دی سنگت وِ چ میری پڑھائی دا کافی نُقصان ہو چُکا سی۔ مینوں آؤن والے اِمتِحاناں دا فِکر لگ گیا۔ شِو نوں کیہا، میرا اِک جماعتی اکّلا رہندا ہے۔ میں کُجھ دِناں لئی اوس نال رہ کے پڑھائی کرنی چاہوندا ہاں۔ شِو نے کیہا، ٹھیک ہے جدوں تیرا جی کرے آ جایا کر ایہہ گھر تیرا وی ہے۔ میں آپنیاں کتاباں تے چار کپڑے کچھّے مارے تے بِنا کُجھ کہے باہر نِکل آیا۔
میری خانہ بدوشی دا سلسلہ پھِر شروع ہو گیا۔ دِن کالج وِ چ نِکل جاندا، رات اج ایتھے کل اوتھے۔
ایہناں دِناں وِ چ میں شِو کُمار نوں مِلن نہیں گیا۔ میں نہیں چاہوندا سی کہ اوس نوں میری مُفلسی تے ترس آوے تے اوہ مینوں مُڑ گھر آؤن لئی کہے۔ شِو دِیاں آپنیاں ذمہ واریاں سن۔ میں ایہناں ذمہ واریاں وِ چ شامل نہیں ہونا چاہوندا سی۔ کدیں کدیں ایہہ جانن نوں من کردا، کیہ اوہ میرے بارے سوچدا سی؟ شِو نوں آپنے بارے کہن دی لوڑ کدیں محسوس نہیں کیتی سی۔ درد دے رِشتے دی کوئی زبان نہیں ہوندی۔
میں ایم اے دا پہلا سال پاس کر لیا سی۔ میرے امریکن پروفیسر نے مینوں ہوسٹل وِ چ کمرہ لے دِتا۔ ہوسٹل شِو کُمار دی کوٹھی توں پَن;ج کُو مِنٹ دُور سی۔ کئی واری اوہ اچانک آ جاندا۔ اسیں قادیاں والی سڑک تے نِکل تُردے۔ اوہ آپنی کوئی نویں نظم سُناؤندا، میں سُندا۔ میں کیہ لِکھیا ہے، ایس بارے اسیں گھٹ ہی گل کردے۔ صِرف اِک واری اوس نے گلاں گلاں وِچ کیہا سی، توں آپنی نویں کتاب دا ناں دِل دریا سمندروں ڈونگھے رکھ لے (ایہہ کتاب 1968وِ چ تیئی کوِتاواں دے ناں ہیٹھ چھپی سی)
شِو کُمار جد لوناں نوں دِتے گئے بھارتی ساہت اکادمی دا پُرسکار لَے کے دِلی توں واپس آیا تاں مینوں ہوسٹل وِ چ مِلن آیا۔ میرے نال شام دی روٹی کھادی تے پھیر اسیں بازار ول تُر پئے۔ کہن لگا کہ اوہ اِک لمّی کوِتا لِکھ رہیا ہے۔ کُجھ ستراں سُنائیاں:
میرا سنکٹ سدا ایہہ سی
میرا سنکٹ سدا ایہہ ہے
عمر جد ہان سی میرے
میں اوس دے ہان دا نہیں ساں
میں اوس دے ہان دا جد ہویا
اوہ میرے ہان دی نہ رہی
سو مینوں کل دی عمرا
ہمیشہ اج ہنڈھانی پئی
تے میری اج دی عمرا
میرے لئی روز وِرتھا گئی
چار دہاکے پہلاں سُنیاں ایہہ سطراں اج وی میرے ذہن وِ چ تازہ ہَن میں سمجھدا ہاں چنگی کوِتا دا ایس توں وڈا ثبوت کیہ ہو سکدا ہے؟ مینوں آپنے دوست دی پراپتی تے مان سی۔شِو کُمار جد باپ بن گیا تاں سُنکے ہور خوشی ہوئی۔ پھیر سوچیا، شِو مست ملنگ انسان ہے پروارک بندھنا تے سماجک رسماں دے دائرے توں نِرلیپ۔ کِس طرحاں چلّے گی گرہست دی گڈی؟ پھیر اوس دے گھر اِک بیٹی نے جنم لیا۔ سنیاں شِو نوں آپنے بچیاں نال بڑا موہ سی۔ اوہناں دا بہُت خیال رکھدا سی۔ اوس نے آپنے بارے کدیں فِکر نہیں کیتا سی۔ ہُن اوہ آپنے بچیاں دِیاں لوڑاں بارے فِکرمند سی۔ سُن کے چنگا ہی لگیا۔
شِو کُمار لئی ہُن بٹالہ بہُت چھوٹا ہو گیا سی۔ بٹالے ورگا شہر اوس دے پیراں نوں تُرن لئی سڑکاں دے کُجھ ٹوٹے دے سکدا سی۔ اوس دے پنکھاں نوں اُڈن لئی اسمان دے اِک ٹکڑے دی لوڑ سی۔ شِو بٹالہ چھڈ کے چنڈی گڑھ چلا گیا۔ میں ایم اے پاس کر لئی سی۔ مینوں بیرِنگ کالج وِ چ انگریزی دے لکچرار دی نوکری مِل گئی۔
اگلے کُجھ مہینیاں وِ چ میرا چنڈی گڑھ جانا ودھ گیا سی۔ میری ہون والی پتنی پنجاب یونیورسٹی وِ چ کلاساں لے رہی سی تے گرلز ہوسٹل وِ چ رہندی سی۔ میں اوس نوں مِلن یونیورسٹی جاندا پر ٹھہردا شِو کُمار دے گھر ہی۔ جد شِو نوں ساڈے میل جول بارے پتہ لگا تاں اوہ بڑا خوش ہویا۔ تے پھیر اِک دِن شِو دے گھر میری ہون والی پتنی دا وڈا بھرا مینوں مِلن آیا۔شِو نے میریاں تعریفاں دے پُل بنّھ دِتے۔ میری ہِمت دی داد دِتی۔ میرے اُجلے بھوِکھ دی گل کیتی۔ ایس سنکھیپ جیہی مِلنی نے ساڈے رِشتے تے پروانگی دی موہر لا دِتی۔
مئی1970ئ وِ چ مینوں اِک امریکن یونیورسٹی وِ چ داخلہ مِل گیا۔ 6جولائی نوں پٹیالے میری شادی ہوئی۔ شام نوں شِو کُمار آیا۔ مینوں مُبارک دِتی۔ پھیر اوہ بٹالے توں آئے کُجھ دوستاں نال باہر چلا گیا۔ اگلی سویر شِو تُرن لگیا تاں میں وعدہ کیتا کہ امریکہ جان توں پہلاں اوس نوں مِلن چنڈی گڑھ آواں گا۔ اگست دے انت وِ چ میرے سُپنیاں دی پیڑ مینوں سمندروں پار لے گئی۔
امریکہ آکے میں شِو نوں اِک وی خط نہیں لِکھیا سی۔ میں اوس نال کیتا وعدہ نِبھایا نہیں سی۔ سوچدا ساں کہ دو کُو سال بعد میں آپنے دیس مُڑ جاواںگا۔ چنڈی گڑھ جا کے اوس کولوں مُعافی منگ لواں گا۔ اوہ سمجھ جاوے گا۔ پر وقت نوں ایہہ منظور نہیں سی۔
امریکہ وِ چ پہلے دو سالاں وِ چ میں سنگھرش کردا لگ بھگ ٹُٹ گیا ساں۔ حوصلہ قائم رکّھن لئی میں بھوِکھ بارے سوچن لگدا۔میرے تے میرے اتیت وِچلی دُوری ودھ رہی سی۔ میں آپنے اتیت وِ چ مُڑنا نہیں چاہوندا ساں۔ دوستاں دے خط آؤندے، میں دو چار سطراں لِکھ بھیجدا۔ پھیر اوہ سطراں وی چُپ دے سمُندر وِ چ ڈُب گئیاں۔
جون 1973ء دا اوہ دِن اج وی یاد ہے جیویں کل دی گل ہووے۔میں واشِنگٹن سٹیٹ یونیورسٹی دے انگریزی وِبھاگ وِ چ پی ایچ ڈی دا وِدیارتھی سی۔ بٹالے توں اِک دوست دا خط آیا۔ لِکھیا سی، شِو بھاء جی ہُن نہیں رہے۔ ایوں لگیا جیویں جِسم دا اِک انگ ٹُٹ کے سدا لئی جُدا ہو گیا ہووے۔
میرے امریکہ آؤن توں بعد شِو دی زندگی وِ چ کیہ واپریا ایس بارے مینوں کوئی خبر نہیں سی۔ پردیس رہندیاں تیراں سال میں دیس نہیں پرتیا۔ پنجابی ساہت نال میرا رشتہ لگ بھگ ٹُُٹ گیا سی۔ کئی سال بعد شِو دے آخری دِناں بارے پتہ لگا۔ اوس دی جِسمانی، مانسِک تے جذباتی حالت بارے طرحاں طرحاں دِیاں کہانیاں تے قِصّے پڑھن سُنن نوں مِلے۔ اوس دے آخری دِناں دی وِتھیا نے میرا دِل ہِلا کے رکھ دِتا۔ میرا من ایہہ سبھ کُجھ مننوں اِنکار کردا رہیا۔
سُنیا کہ اوس دی ایس حالت وِ چ اوس دی انگلینڈ پھیری دا وڈا ہتھ سی۔ اوس دے سِر تے انگلینڈ جان دا بُھوت کئی سال پہلاں سوار ہو چُکیا سی۔ کئی واری اوس مینوں آپنے اِک مہربان دے بھیجے سپانسرشِپ دے کاغذ دِکھائے سن۔ اوہ انگلینڈ جان لئی اینا اُتاولا کیوں سی؟ شہرت کھٹّن لئی؟ پیسہ کمان لئی؟ آپنا عِلاج کروان لئی؟ جاں؟ کدیں آکھدا، گارگی، سیکھوں امرتا سبھ باہر تُرے رہندے نیں انگلینڈ وِ چ لوک مینوں ویکھن نوں ترسدے نیں بس ہُن میں وی چلے ہی جانا اے۔ اوس دی ایہہ خواہش آخر پُوری ہو ہی گئی۔
جس شِو کُمار نوں میں جولائی 1970 وِ چ چھڈ کے آیا سی اوہ شِو آپنے جوبن تے پرتِبھا دی سِکھر تے سی۔اوس شِو دی یاد میرے بیتے دِناں دا سرمایہ ہے۔ میں صِرف اوس شِو دی گل ہی کراں گا۔
شِو کُمار نے آپنے آپ نوں جوبن رُتے تُر جان دا وچن دِتا سی۔ ایس پکّھوں اوہ وچن دا پکا نِکلیا۔ میں اکثر سوچدا ہاں، شِو زندگی توں اینا اُپرام کیوں سی؟ آخر ایسا کیہ دُکھ سی جیس نے اوس نوں سمُوچی زندگی توں اُپرام کر دِتا سی۔ شِو نے لِکھیا سی، ایہہ پھٹ ہَن عِشق دے، ایہناں دی یارو کیہ دوا ہووے۔ بے شک عِشق دے پھٹ لاعلاج ہَن پر فیض احمد فیض دے کہن انوسار، ''اور بھی غم ہیں زمانے میں محبت کے سِوا'' ۔ غم تاں ہر زندگی وِ چ ہے پر ایس دی کوئی وجہ تاں ہونی چاہیدی ہے۔ اینے وڈے دُکھ دی وجہ وی وڈی ہونی چاہیدی ہے۔
میرے خیال وِ چ شِو کُمار دا دُکھ سمجھن لئی سانوں شِو دی لاجونتی دے مُکھ بندھ وِ چ سنت سنگھ سیکھوں دے شِو بارے لِکھے شبداں تے دِھیان دینا پوے گا: ''اوس دے دُکھ اوتھوں شروع ہوندے ہَن جِتّھے کیٹس دے ختم ہوندے ہَن''۔ ہُن ذرا انگریزی دے ایس امر کوی کیٹس دے دُکھاں تے نظر ماریئے۔ اٹھ سال دی عمر وِ چ باپ مر گیا۔ دس سال دی عمر وِ چ دادا، جو کیٹس نوں پال پوس رہیا سی، مر گیا۔ مامے نے اوس دی دیکھ بھال دی ذمہ واری لئی پر کیٹس ہالے تیراں سالاں دا سی جد ماما مر گیا۔ چودھویں ورھے وِ چ ماں مر گئی ٹی بی دی لاعلاج بیماری نال۔ سارے پریوار دا بھار کیٹس دے موڈھیاں تے آن پیا۔ ہالے اِکّی سال پُورے نہیں کیتے سن کہ چھوٹے بھرا نوں نامُراد ٹی بی کھا گئی۔ دو سال بعد اوہ کُڑی جیس نال اوس نے جین مرن دے وعدے کیتے سی چھڈ گئی۔ چویہہ سال دے وِچالے ٹی بی نے کیٹس دے جِسم نوں آپنا گھر بنا لیا۔ عمر دے پنجھی سال تے چار مہینے پُورے کرکے جان کیٹس ایس دُنیا نوں الوداع کہہ گیا۔
میں ایہہ سمجھن دی کوشش کر رہیا ہاں کہ جِتّھے کیٹس دے دُکھ ختم ہوندے ہَن اوتّھے کِسطرحاں دے دُکھ شروع ہوندے ہون گے؟
پر آلوچک دی اِک سطر نے شِو کُمار دی زندگی بدل کے رکّھ دِتی۔ اوہ موت نوں چِٹھیاں لِکھن لگ پیا۔ اوس دے آپنے کہن مطابق، پہلے پیار نوں گُواہ کے اوہ مُڑ زندگی بھر کِسے کُڑی نوں پیار نہیں کر سکیا۔ ہُن اوس نوں موت نال عِشق ہو گیا سی۔ پر جان کیٹس نوں موت نال عِشق نہیں سی۔ زندگی نے بے شک دُکھ ہی اوس دی جھولی پائے سن اوہ سدا زندگی دا عاشق بنیا رہیا۔ سگوں اوس نوں سدا ایہہ جھورا کھاندا رہیا کہ وقت اوس نوں زندگی دِیاں انمول داتاں نوں مانن توں وانجھیاں رکھے گا۔ ایہہ سوچ کے اوہ ڈر جاندا سی۔ ایس ڈر دا پرگٹاوا آپنی کوِتا وِ چ کردا سی۔ موت دے سہم نوں سوِیکار کرنا اوس دی کوِتا دی ایمانداری ہے۔
جس سال سنت سنگھ سیکھوں نے شِو کُمار دی زندگی دی کتاب دے اِک پنّے تے جان کیٹس دا ناں جھریٹ دِتا سی اوس سال شِو عمر دے پنجھی ورھے پُورے کر چُکا سی۔ ہُن اوس نوں موت دے اِک نویں میل پتّھر دی تلاش سی ( بِرہن جِند میری نے سئیو، کوہ اِک ہور مُکایا نی، پکا میل موت دا نظریں، اجے وی نہ پر آیا نی )۔ اِک رات امرتسر توں کوی دربار بھُگتا کے مُڑدیاں اوس کیہا، بس ہُن میں ہور نہیں جینا عیسےٰ نوں تیتی سال دی عُمرے سولی چڑھا دِتا سی میرے لئی شاید کوئی صلیب۔ میں سُنکے کمب گیا سی۔ شِو دی عمر اوس ویلے تیہہ سالاں دی سی۔ کُجھ سمیں بعد اوس لِکھیا،
میرے ورگے مسیحے واسطے
کِل بہُت سستے نے
سلِیباں توں بِنا وی مَرن دے
کئی ہور رستے نے
ایہناں رستیاں وِچوں اِک رستہ جاندا سی نشے تے مدہوشی دی دُنیا ول۔ کُجھ سال ایس رستے تُریا جا سکدا سی۔ شِو کول ایس سفر لئی کِسے پاسپورٹ، کِسے ویزے دی ضرورت نہیں سی۔ اوہ ستھاپت لوکپرِے شاعر سی۔ ایس رستے تُرن نال اوس دا آپنی منزل تے پہُنچنا نِشچت سی۔ موت اوس دا راہ ویکھ رہی سی، جے سوچیا جاوے تاں شِو دی زندگی وِ چ قُدرت نے کِنیاں داتاں بخشیاں سن جو تھُڑاں مارے ایس دیش وِ چ بہُت گھٹ لوکاں نوں نصیب ہوندیاں ہَن۔ پھیر اوہ کیہڑا دُکھ سی جیس توں چھُٹکارا پاؤن دی اوس نوں اینی کاہل پئی سی؟ شائد اصلی غم نالوں کلپت غم دے دریا وِ چ ڈُبن دا آپنا ہی آنند ہے۔
کوِتا لِکھدا لِکھدا شِو کُمار خُود کوِتا بن گیا سی۔ کوِتا اوس دی زندگی وِ چ ایسطرحاں رچ گئی سی جِسطرحاں ناڑیاں وِ چ وگدا خُون۔ اوہ اوس مقام تے پہُنچ چُکا سی جِتّھے کلاکار آپنی کلا وِ چ سما جاندا ہے۔ جاں اِنج کہہ لوو کہ کلا کلاکار نوں آپنے وِچ سمیٹ لیندی ہے۔ دونہاں وِ چ کوئی فرق جاں فاصلہ نہیں رہندا۔ شِو کُمار لئی زندگی تے موت وِ چ کوئی فاصلہ نہیں رہیا سی۔
زندگی شِو کُمار لئی اِک کاو ناٹک بن گئی سی جیس دی کتھا اوس نے خود لِکھی سی۔ ایس ناٹک دا سوتردھار اوہ آپ سی تے آپ ہی ایس دا نِردیشک۔ ایس دا درشک وی اوہی سی۔ آپنی آواز دے جادو دا کیلیا سروتا وی آپ سی۔
اج ایہہ سطراں لِکھدیاں سوچدا ہاں کہ میلاں تے ورھیاں دا اِکٹّھے سفر کرن دے باوجود وی شِو کُمار میرے لئی ہمیشہ اِک پیراڈاکس بنیا رہیا ہے۔ کِسے حد تک اسیں سارے آپنے آپنے پیراڈاکس ہاں۔ آتم وِرودھ منُکّھی فطرت ہے۔ شِو کُمار نوں جِنّی محبت تے مانتا آپنے سروتیاں تے پاٹھکاں کولوں مِلی اوس دا اندازہ لاؤنا مُشکل ہے۔ پر اوہ آلوچکاں توں مِلن جاں نہ مِلن والی مانتا نوں ہی ترجیح دیندا رہیا۔ سمکالی ساہتکار سنمان تے پرمانِکتا حاصل کرن لئی جد طرحاں طرحاں دے پرپنچ رچدے تاں اوہ اوہناں دی نِندیا کردا۔ بُورژوا قیمتاں دی نکھیدی کردا پر خود ایہناں دا شکار بن جاندا۔ آپنے ناں نال آپ جوڑے آپنے پہچان پتّر ''بٹالوی'' نوں وگاہ وگاہ ماردا۔ آپنے مُڈھلے گیتاں (مینوں ہیرے ہیرے آکھے) نوں نکاردا (''ایہہ میری اِن پڑھتا دا ڈھنڈورا پِٹ رہے'')۔ آپنے مدھورگی پِچھوکڑ تے شرم محسوس کردا۔ نِرول سُچّی کوِتا (لوکیں پُوجن ربّ میں تیرا بِرہڑا، سانوں سو مکّیاں دا حج وے تیرا بِرہڑا) لِکھن دی سمرتھا رکھدا سرکاری محکمے لئی اِشتِہاری تُکبندی کرنوں وی گُریز نہ کردا۔ مینوں ایہہ شبد لِکھن لئی آپنے ضمیر تے دوستی دے احساس نال سنگھرش کرنا پیا ہے۔ ایہناں شبداں دی تلخی نے میری روح نوں جھنجوڑ دِتا ہے۔
شِو کُمار بارے لِکھدیاں مینوں اسمرتھتا محسوس ہوندی ہے۔ شِو کُمار ورگا شخص آپنا اتہاس آپ لِکھدا ہے۔
شِو کُمار دا ناں موہن سنگھ، امرِتا پریتم دی پیڑھی نال جوڑیا جاندا ہے۔ اصل وِ چ اوس دا رشتہ مرزا غالب ئ مجاز لکھنوی دی پرمپرا نال ہے۔ اوس نے کوِتا لِکھی ہی نہیں، کوِتا نوں جیویا ہے، بھوگیا ہے۔ جے اوس نے عمر بھر غم دے گیت ہی گائے ہَن تاں ایہی اوس دی ہوند دا، اوس دی کلا دا سچ سی۔ غالب دے کہن وانگ،قیدِحیات و بندِغم اصل میں دونوں ایک ہیں، موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کِیوں ۔شِو دے غم، دُکھ، درد اگے پرشن چِنھ کھڑا کرن دی لوڑ نہیں۔
شِو کُمار دی رچنا کِسے سہِتک ماپدنڈ جاں روائتی کسوٹی تے پُوری اُترے جاں نہ اُترے، اوس دی مہانتا اوس دے پاٹھکاں دے دِل دِیاں گہِرائیاں، ذہن دِیاں پرتاں تے روح دِیاں گُپھاواں وِ چ اُتر کے آپنا سدیوی ستھان بنا لین وِ چ ہے۔ میرا وِشواس ہے کہ جد کدیں دُنیا دے کِسے وی کونے وِچ دو پنجابی مِل بیٹھن گے تاں شِو کُمار دا ذِکر کیتے بِنا نہیں رہن گے۔
