سید شہزاد ناصر
محفلین
پنجابی زبان دا مہان شاعر، دانشور، مفکر تے غریباں دے دُکھ درد دا ونڈاوا استاد دامن 9 فروری 1911ء نوں چوک متی نواں بازار لہور وچ پیدا ہویا، ماں دا ناں کریم بی بی تے پیو دا ناں میرا بخش سی۔ ماپیاں نے اپنے ایس پُتر دا ناں چراغ دین رکھیا۔ اوہناں نوں ناں رکھن ویلے ایہہ پتا نہیں سی پئی چراغ دین پنجابی زبان تے شاعری توں اڈ مظلوم لوکاں لئی اک اجیہے چانن دا سبب بنے گا جیہڑا ہر آئون والے نوں کراہے پاوے گا۔
استاد دامن دی بنیادی تعلیم میٹرک سی۔ دیال سنگھ کالج وچ داکلا وی لیا پر معاشی مسئلے کارن تعلیم نوں اگے نہ ودھا سکے تے باغبانپورا دے ٹیلر ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کپڑے سین لگ پئے۔ استاد ہوراں ٹیلرنگ وچ باقاعدا ڈپلوما وی حاصل کیتا سی۔
ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کئی سیاسی بندے وی کپڑے سوان لئی آوندے سن، میاں افتخار الدین دا ناںاوہناں وچوں بڑا نمایا سی… استاد ہوری نکی عمرے ای جوڑ جوڑن لگ پئے سن۔ ماسٹر وہاب دی دکان تے کپڑے سیندیاں سی گنگناندے رہندے سن۔ اک دن استاد دامن نے اک اپناجوڑیا ہویا آزادی دا بند چھوہیا… اتفاق نال میاں افتخار الدین وی اوتھے آئے ہوئے سن۔ اوہناں منڈے نوں نظم پڑھدیاں سنیا تے کانگرس دے جلسے لئی نظم پڑھن لئی آکھیا۔ استاد دامن اجے او ویلے تیکر چراغ دین دامن سی۔ اوہناں نے ہامی بھر لئی… کانگرس دے سٹیج اُتے پنڈت نہرو وی بیٹھے ہوئے سن … اوہناں دامن دی نظم سنی تے مجمعے دے نال نال اوہ وی پھڑک اُٹھے۔ دامن نوںسو روپئے انعام دتا تے نالے سینے نال لایا… اوس دن توں چراغ دین دامن نوں اپنے دل دی ہواڑھ کڈھن دا موقع مل گیا تے قوم پرستاں تے آزادی دے مجاہداں نے اک مہان شاعر …آزادی دی تحریک زوراں تے سی۔ برصغیر دے آزادی پسند لوکی ودھ ودھ کے آزادی دی منگ کر رہے سن تے چراغ دین دامن اک شاعری دی حیثیت نال اوہناں دی آواز بن گئے… انگریز دے دور وچ گرفتار وی ہوندے رہے۔
چراغ دین دامن دے شاعری دے استاد، استاد ہمدم سن… اوہ اپنے استاد دا بڑا ادب تے احترام کردے سن… خود حقا نہیں سن پیندے پر اپنے استاد دی سیوا لئی حقا وی رکھیا ہویا سی تے حقا اپنے ہتھیں گرم کرکے دیندے سن۔ اپنے استاد دی خدمت تے علم نال گوڑھی محبت دا نتیجہ ایہہ نکلیا پئی چراغ دین دامن دی بجائے اوہناں دی پچھان ’’استاد دامن‘‘ دے ناں نال ہوئی… ایہو ای وجھا اے پئی اج ’’استاد دامن‘‘ دا ناں پوری ادبی دنیا وچ پورے شبھ شبھا نال موجود اے۔
استاد دامن نوں پنجابی زبان نال بڑا گوڑھا پیار سی۔اوہناں ساری عمر پنجابی زبان وچ شاعری کیتی، ماں بولی نال پیار کیتے تے ایہدی ترقی لئی اخیرلے ساہ تیکرکم کردے رہے اتے ماں بولی دی ترقی تے وادھے لئی ہمیشہ پُر امید رہے۔
ایتھے بولی، پنجابی ای بولی جائے گی
اردو وچ کتاباں دے ٹھنڈی رہے گی
ایہدے لکھ حریف پئے ہون پیدا
دن بدن ایہدی شکل بندی رہے گی
اودوں تیک پنجابی تے نہیں مردی
جدوں تیک پنجابن کوئی جندی رہے گی
استاد دامن علم دوست سن۔ اوہناں اپنی ماں بولی نال بڑا ڈاڈھا پیار کیتا پردوجیاں زباناں نال دشمنی نہیں سی۔ اوہ اردو، انگریزی، ہندی، فارسی، سنسکرت تے روسی زباناں دے وی چنگے جانو سن۔ اوہناں نہ تے کدی کسے علم دی نندیا کیتی تے نہ ای کسے زبان دی۔
اردو دا میں دوکھی ناہیں
تے دشمن نہیں انگریزی دا
پچھدے اوہ میرے دل دی بولی
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ایس دنیا وچ آون والے بندے نوں بڑی مشکلاں تے اوکھڑاں وچوںلنگھنا پیندا اے۔ ہر بندے دی قابلیت تے خوبی نوں ایتھے پرکھیا جاندا اے، بناں پرکھ دے کوئی ایھے کسے نوں وی منن لئی تیار نہیں ہوندا۔ کوئی چیز یاں بندا کے دوجے لئی جنا فائدا مند ہوے اونی ای اوس دی قدر تے قیمت ہوندی اے۔ ایتھے جذبات یاں باطنی چنگیائی نوں کوئی اہمیت حاصل نہیں استاد ہوری آکھدے نیں:
دِلا! بہت چنگا ایں، تے فیر کیہ اے
ایتھے لوک آزما کے وکھدے نیں
دے دے قدرت دے پھلاں دی آبروں نوں
کنڈیاں وچ اُلجھا کے ویکھدے نیں
سچے ہیرے نوں، آریا ہیٹھ دے کے
بڑا کٹ کٹا کے ویکھدے نیں
روویں یاراں نوں، سکے بھرا ایتھے
کھوہے وچ لمکا کے ویکھدے نیں
جھک کے ملن والے کدی ویکھیا ای
سبھ کجھ اکھ چرا کے ویکھدے نیں
ایتھے سبھنا نوں دامن! ہے خاک چنگی
جیہنوں پرکھ پرکھا نہ ویکھدے نیں
استاد ہوراں نوں اپنی دھرتی نال بڑا پیار سی۔ استاد ہوری اک واری نہرو دے ویلے ہندوستان گئے۔ مشاعرے وچ نہرو تے مولانا ابوالکلام آزاد وی سن۔ استاد ہوراں اوتھے ایہہ شعر پڑھے:
بھاویں مونہوں نہ کہئے پر وچو وچی
کھوئے تسیں وی او کھوئے اسیں وی آں
ایہناں آزادیاں ہتھوں برباد ہونا
ہوئے تسیں وی اوہ، ہوئے اسیں وی آں
جیوندی جان ای، موت دے مونہہ اندر
ڈھوئے تسیں وی او، ڈھوئے اسیں وی آں
جاگن والیاں رج کے لُٹیا اے
سوئے تسیں وی او، سوئے اسیں وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دسدی اے
روئے تسیں وی او روئے اسیں وی آں
اوس مشاعرے وچ بندے ڈھائیں مار مار کے رون لگ پئے۔ نہرو وی رو پیا تے اوس استاد ہوراں نوں کلاوے وچ لے کے اکھیا ’’استاد جی میری تے میری پرجا دی ایہہ وجھا اے پئی تسیں ہندوستان وچ رہ جائو…‘‘
استاد ہوراں جواب دتا،
’’رہواں گا اپنے ملک وچ ای بھاویں جیل وچ رہواں…‘‘
استاد ہوری واپس آ گئے تے فیر کئی واری اپنے ملک دی جیل وچ ای نہیں سگوں بھٹو دور وچ شاہی قلعے وچ وی اذیتاں دا ساہمنا کرنا پیا… ایہہ ساریاں تکلیفاں اک پاسے تے استاد ہوراں دی ثابت قدمی دوجے پاسے رہی۔ اوہ اپنے مشن توں اک سوتر وی پچھے نہیں ہٹے۔ اپنی دھرتی ماں نال پیار کردے رہے تے ہر آئون والے جابر دی نابری وی کردے رہے… اوہناں نے ہمیشہ مظلوم تے مجبور طبقے دی گل کیتی تے اوہناں اتے ہون والے جبر دی نندیا کیتی:
ہر مزدور ایس دھرتی دا شہنشاہ اے
شاہ تائیں فقیر نہیں ہون دینا
اپنی جان قربان تے کر دیاں گے
لیر و لیر دامن نہیں ہون دینا
استا دامن اپنے ملک دے نظام کولوں بڑا دُکھی س۔ اوہ ہر قسم دے ظلم تے جبر کولوں پاک انسانی مساوات دا قائل سی اتے اجیہا نظام چاہندا سی جس وچ لٹ کھسٹ تے مار دھاڑ نہ ہووے، انسان سکھ تے چین دی زندگی گزارن، کسے نوں کسے کولوں کوئی خوف نہ ہووے، سارے لوکی اک دوجے دی قدر کرن تے برابری دی سانجھ قائم ہووے:
دنیا ہُن پرانی دے نظام بدلے جان گے
اونٹھ دی سواری دے مقام بدلے جان گے
امیری تے غریبی دے نام بدلے جان گے
آقا بدلے جان گے، غلام بدلے جان گے
نام دی ایس تبدیلی لئی اوہ ہر قسم دی قربانی دین لئی وی تیار نظر آئوندے نیں۔ آکھدے نیں:
میرے ہنجواں دا پانی پی پی کے
ہری بھری ایہہ بنجر زمین ہو جائے
ایہدے چہرے تے سرخی چاہیدی اے
میرے خون توں بھاویں رنگین ہو جائے
استاد دامن لوکاں دے رویے تے ملکی تے سماجی برائیاں دا بڑی گہری نظر نال مطالعا کردے سن تے فیر اپنے شعراں راہیں اوہناں خرابیاں دی نشاندہی وی کردے سن… اوہ انسانی نفسیات تے معاشرتی علوم دے وی ڈاڈھے جانو سن… سماج دیاں برائیاں نوں تے خامیاں نوں بڑے سوہنے تے نویکلے ڈھنگ نال پیش کردے سن۔ انج جاپدا اے پئی اوہ سماجیات تے نفسیات دے ڈاکٹر سن۔ جس طرحاں اک ڈاکٹر اپنے مری دی تشخصی کردا اے ایسے طرحاں استاد ہوری وی اپنے مریض (سماج تے نظام) دی تشخیص کردے نیں:
میرے دیس وچ پچھ پرتیت کوئی نہیں
لُٹ مار دے ایتھے اصول وکھرے
صدق جاں میں اپنے تاجراں دے
ایہناں گھڑے طریقے اصول وکھرے
ٹرانسپوٹراں وکھری ات چائی
دیندی جان کرائے نوں طول وکھرے
زردار نہ ٹیکس ادا کردے
تے وڈیرے لگان محصول وکھرے
دانشوراں نوں ہر دور وچ بے قدری دا ساہمنا کرنا پیا اے، استاد ہوراں وی ایس گل نوں چنگی طرحاں محسوس کیتا تے دانشوراں دی بے قدری تے سماج دے رویے نوں کھول کے بیان کیتا۔ اوہ ایس گل دے قائل سن پئی دانشوراں نوں اوہناں دی حیاتی وچ ای سُکھ، چین، عزت تے شہرت ملنی چاہیدی اے۔ پر ساڈے سماج وچ عجیب بے ڈھبا طریقا اے پئی مرن توں بعد مقبرے بنا کے چڑھاوے چڑھائون لگ پیندے نیں:
جیوندی جان سُکھ چین نہ لین دتا
مویاں بعد درود پچاوندے نیں
دانش وارں نوں سدا خوار کردے
بھُکھا ماردے سولی چڑھائوندے نیں
استاد ہوری فرقا بندی نے لڑائی جھگڑیاں دے دی سخت خلاف سن اوہ ایکتا دے قائل سن۔ اوہناں د ے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی انسانی وسیب نوں گھن وانگ اندرو اندری کھا جاندی اے۔ ملک تے وم دی ترقی لئی اتحاد تے یک جہتی ات ضروری اے۔
اوہناں دے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی دا سبب عالم سن۔ کیوں جے عالم تے واعظ حضرات اپنی شعلہ بیانی نال عوام نوں آپس وچ لڑان دا سبب ہوندے نیںجس دی مثال اج وی ساڈے معاشرے وچ موجود اے۔ اوہ آکھدے نیں:
جے کوئی جاہل لڑے تے گل کوئی نہیں
عالم لڑن نہ آپ، لڑا رہے نیں
چھریاں ساڈیاں ہتھاںوچ دے کے
رل آپ حلوے مانڈے کھا رہے نیں
سارے چکر چلا کے فرقیاں دے
پیارے دیس نوںلُٹ کے کھا رہے نیں
دامن ایہناں دا وی کرنا اے چاک اک دن
پگاں ساڈیاں نوں ہتھ جو پا رہے نیں
استاد دامن علم نفسیات دے ماہر سن۔ اوہ انسانی نفسیات دے چنگے تے ماڑے سارے انگاں توں واقف سن۔ اوہ اک ریفارمر دی شکل وچ انسان نوں اپنے اندر دے بھیڑ مُکا کے اتفاق تے اتحاد دا درس دیندے نیں:
عیب جگ دے پھول کے خشی کرنا ایں
اپنے من چ جھاتی ماردا کیوں نہیں؟
ہر تھاں پوٹنکاں دے تنبو تانتا ایں
کدی اپنی ہٹھ توں ہاردا نہیں
ہر دانش مند انسان معاشرے دے امن تے بھائی چارے لئی کوشش کردا اے۔ انسان مہذہب اودوں ای ہوندا اے جدوں اوہ دوجیاں نوں دُکھ دین دی بجائے سکھ دین دی کوشش رکے، ذاتی غرضاں چھڈ کے بے لوث تے ایثار پیشہ بن جاوے۔ بد اخلاقی دی بجائے اخلاق دا دامن پھڑ لوے، کڑتن چھڈ کے مٹھاس پیدا کرے تے فیر سماج اندر پیار، محبت تے امن دا دور دورہ ہوندا اے۔ معاشرہ امن دا گھر بن جاندا اے۔ جدوں کوئی بندا مسلسل سماج سدھار دی کوشش کردار رہوے، دُکھڑے جردا رہوے تے اوس نوں اوکڑاں جھل کے وی کوئی سدھار دی صورت نظر نہ آوے تے اوس دا مایوس ہو جانا اک فطری عمل اے۔ استاد دامن دی ساری عمر سماج تے نظام سدھار وی گل کردا ہیا تے عملی طور تے کوشش وی کردا رہیا پر معاشرے وچ خرابی دیاں گنجھلاں اینیاں کو نیں پئی اک گنڈھ کھولیے تے کئی ہور پے جاندیاں نیں۔ لوکاں دی بے حسی تے خرابیاں ویکھ کے استاد دامن دا حساس ذہن وی گنجھل وچ پیندا اے نظریں آئوندا اے۔
کھا کھا ٹھوکراں، رستے دے وانگ روڑے
اسیں گول مٹول جیہے ہو گئے آں
سن سن جھوٹھ زمانے توں، سچ بھلے
اسیں آپ، ان بھول جیہے ہو گئے آں
ان بھول ہون دے باوجود وی استاد دامن اپنے راہ نوں نہیں چھڈدا۔ ریفار مارد ایہہ کم ہوندا اے۔ پئی اوہ مسائل دی نشان کاری کردا اگے ودھدا رہوے۔ استاد دامن دی مسائل دی نشان کاری مسلسل کردے کردے اگے ودھدے نیں۔ ہر حساس ذہن رکھن والے انسان طرحاں استاد دامن اپنے سماج دی بگڑی ہوئی صورت دے سدھار دی لگاتار کوشش توں بعد کجھ انج وی اشارا کردے نیں:
خون جگر دا تلی تے رکھ کے تے
دھرتی پوچدے پوچدے گزر چلے
ایتھے کیویں گزارئیے زندگی نوں
ایہو سوچدے سوچدے گزر چلے
ایس چو مصرعے وچ اوہناں دی سماج سدھار کوشش دا بھرواں رنگ نظریں آئوندا اے اتے نال نال ای کجھ مایوسی دی یعنی ایس سماج دے سدھار دی گل ای چھڈو ایتھے اپنی زندگی گزارن دی راہ دا وی سرا نہیں پیا لبھدا پر اوہ مایوس نہیں ہوندے۔ اوہ پر اُمید نیں پئی انسان ہمت کرے تے سارا کجھ ہو سکدا اے۔ ناممکن نوں وی ممکن بنایا جا سکدا اے۔ ایس نسل لئی تے آئون والی نسل لئی اوہناں دا پیغام اے۔
بندا چاہے تے کیہ نہیں کر سکدا
منیا وقت وی تنگ توں تنگ آئوندا
رانجھا تخت ہزاریوں ٹُرے تے سہی
پیراں ہیٹھ سیالاں دا جھنگ آئوند
بشکریہ فیس بک
استاد دامن دی بنیادی تعلیم میٹرک سی۔ دیال سنگھ کالج وچ داکلا وی لیا پر معاشی مسئلے کارن تعلیم نوں اگے نہ ودھا سکے تے باغبانپورا دے ٹیلر ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کپڑے سین لگ پئے۔ استاد ہوراں ٹیلرنگ وچ باقاعدا ڈپلوما وی حاصل کیتا سی۔
ماسٹر عبدالوہاب دی دکان اتے کئی سیاسی بندے وی کپڑے سوان لئی آوندے سن، میاں افتخار الدین دا ناںاوہناں وچوں بڑا نمایا سی… استاد ہوری نکی عمرے ای جوڑ جوڑن لگ پئے سن۔ ماسٹر وہاب دی دکان تے کپڑے سیندیاں سی گنگناندے رہندے سن۔ اک دن استاد دامن نے اک اپناجوڑیا ہویا آزادی دا بند چھوہیا… اتفاق نال میاں افتخار الدین وی اوتھے آئے ہوئے سن۔ اوہناں منڈے نوں نظم پڑھدیاں سنیا تے کانگرس دے جلسے لئی نظم پڑھن لئی آکھیا۔ استاد دامن اجے او ویلے تیکر چراغ دین دامن سی۔ اوہناں نے ہامی بھر لئی… کانگرس دے سٹیج اُتے پنڈت نہرو وی بیٹھے ہوئے سن … اوہناں دامن دی نظم سنی تے مجمعے دے نال نال اوہ وی پھڑک اُٹھے۔ دامن نوںسو روپئے انعام دتا تے نالے سینے نال لایا… اوس دن توں چراغ دین دامن نوں اپنے دل دی ہواڑھ کڈھن دا موقع مل گیا تے قوم پرستاں تے آزادی دے مجاہداں نے اک مہان شاعر …آزادی دی تحریک زوراں تے سی۔ برصغیر دے آزادی پسند لوکی ودھ ودھ کے آزادی دی منگ کر رہے سن تے چراغ دین دامن اک شاعری دی حیثیت نال اوہناں دی آواز بن گئے… انگریز دے دور وچ گرفتار وی ہوندے رہے۔
چراغ دین دامن دے شاعری دے استاد، استاد ہمدم سن… اوہ اپنے استاد دا بڑا ادب تے احترام کردے سن… خود حقا نہیں سن پیندے پر اپنے استاد دی سیوا لئی حقا وی رکھیا ہویا سی تے حقا اپنے ہتھیں گرم کرکے دیندے سن۔ اپنے استاد دی خدمت تے علم نال گوڑھی محبت دا نتیجہ ایہہ نکلیا پئی چراغ دین دامن دی بجائے اوہناں دی پچھان ’’استاد دامن‘‘ دے ناں نال ہوئی… ایہو ای وجھا اے پئی اج ’’استاد دامن‘‘ دا ناں پوری ادبی دنیا وچ پورے شبھ شبھا نال موجود اے۔
استاد دامن نوں پنجابی زبان نال بڑا گوڑھا پیار سی۔اوہناں ساری عمر پنجابی زبان وچ شاعری کیتی، ماں بولی نال پیار کیتے تے ایہدی ترقی لئی اخیرلے ساہ تیکرکم کردے رہے اتے ماں بولی دی ترقی تے وادھے لئی ہمیشہ پُر امید رہے۔
ایتھے بولی، پنجابی ای بولی جائے گی
اردو وچ کتاباں دے ٹھنڈی رہے گی
ایہدے لکھ حریف پئے ہون پیدا
دن بدن ایہدی شکل بندی رہے گی
اودوں تیک پنجابی تے نہیں مردی
جدوں تیک پنجابن کوئی جندی رہے گی
استاد دامن علم دوست سن۔ اوہناں اپنی ماں بولی نال بڑا ڈاڈھا پیار کیتا پردوجیاں زباناں نال دشمنی نہیں سی۔ اوہ اردو، انگریزی، ہندی، فارسی، سنسکرت تے روسی زباناں دے وی چنگے جانو سن۔ اوہناں نہ تے کدی کسے علم دی نندیا کیتی تے نہ ای کسے زبان دی۔
اردو دا میں دوکھی ناہیں
تے دشمن نہیں انگریزی دا
پچھدے اوہ میرے دل دی بولی
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ہاں جی ہاں پنجابی اے
ایس دنیا وچ آون والے بندے نوں بڑی مشکلاں تے اوکھڑاں وچوںلنگھنا پیندا اے۔ ہر بندے دی قابلیت تے خوبی نوں ایتھے پرکھیا جاندا اے، بناں پرکھ دے کوئی ایھے کسے نوں وی منن لئی تیار نہیں ہوندا۔ کوئی چیز یاں بندا کے دوجے لئی جنا فائدا مند ہوے اونی ای اوس دی قدر تے قیمت ہوندی اے۔ ایتھے جذبات یاں باطنی چنگیائی نوں کوئی اہمیت حاصل نہیں استاد ہوری آکھدے نیں:
دِلا! بہت چنگا ایں، تے فیر کیہ اے
ایتھے لوک آزما کے وکھدے نیں
دے دے قدرت دے پھلاں دی آبروں نوں
کنڈیاں وچ اُلجھا کے ویکھدے نیں
سچے ہیرے نوں، آریا ہیٹھ دے کے
بڑا کٹ کٹا کے ویکھدے نیں
روویں یاراں نوں، سکے بھرا ایتھے
کھوہے وچ لمکا کے ویکھدے نیں
جھک کے ملن والے کدی ویکھیا ای
سبھ کجھ اکھ چرا کے ویکھدے نیں
ایتھے سبھنا نوں دامن! ہے خاک چنگی
جیہنوں پرکھ پرکھا نہ ویکھدے نیں
استاد ہوراں نوں اپنی دھرتی نال بڑا پیار سی۔ استاد ہوری اک واری نہرو دے ویلے ہندوستان گئے۔ مشاعرے وچ نہرو تے مولانا ابوالکلام آزاد وی سن۔ استاد ہوراں اوتھے ایہہ شعر پڑھے:
بھاویں مونہوں نہ کہئے پر وچو وچی
کھوئے تسیں وی او کھوئے اسیں وی آں
ایہناں آزادیاں ہتھوں برباد ہونا
ہوئے تسیں وی اوہ، ہوئے اسیں وی آں
جیوندی جان ای، موت دے مونہہ اندر
ڈھوئے تسیں وی او، ڈھوئے اسیں وی آں
جاگن والیاں رج کے لُٹیا اے
سوئے تسیں وی او، سوئے اسیں وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دسدی اے
روئے تسیں وی او روئے اسیں وی آں
اوس مشاعرے وچ بندے ڈھائیں مار مار کے رون لگ پئے۔ نہرو وی رو پیا تے اوس استاد ہوراں نوں کلاوے وچ لے کے اکھیا ’’استاد جی میری تے میری پرجا دی ایہہ وجھا اے پئی تسیں ہندوستان وچ رہ جائو…‘‘
استاد ہوراں جواب دتا،
’’رہواں گا اپنے ملک وچ ای بھاویں جیل وچ رہواں…‘‘
استاد ہوری واپس آ گئے تے فیر کئی واری اپنے ملک دی جیل وچ ای نہیں سگوں بھٹو دور وچ شاہی قلعے وچ وی اذیتاں دا ساہمنا کرنا پیا… ایہہ ساریاں تکلیفاں اک پاسے تے استاد ہوراں دی ثابت قدمی دوجے پاسے رہی۔ اوہ اپنے مشن توں اک سوتر وی پچھے نہیں ہٹے۔ اپنی دھرتی ماں نال پیار کردے رہے تے ہر آئون والے جابر دی نابری وی کردے رہے… اوہناں نے ہمیشہ مظلوم تے مجبور طبقے دی گل کیتی تے اوہناں اتے ہون والے جبر دی نندیا کیتی:
ہر مزدور ایس دھرتی دا شہنشاہ اے
شاہ تائیں فقیر نہیں ہون دینا
اپنی جان قربان تے کر دیاں گے
لیر و لیر دامن نہیں ہون دینا
استا دامن اپنے ملک دے نظام کولوں بڑا دُکھی س۔ اوہ ہر قسم دے ظلم تے جبر کولوں پاک انسانی مساوات دا قائل سی اتے اجیہا نظام چاہندا سی جس وچ لٹ کھسٹ تے مار دھاڑ نہ ہووے، انسان سکھ تے چین دی زندگی گزارن، کسے نوں کسے کولوں کوئی خوف نہ ہووے، سارے لوکی اک دوجے دی قدر کرن تے برابری دی سانجھ قائم ہووے:
دنیا ہُن پرانی دے نظام بدلے جان گے
اونٹھ دی سواری دے مقام بدلے جان گے
امیری تے غریبی دے نام بدلے جان گے
آقا بدلے جان گے، غلام بدلے جان گے
نام دی ایس تبدیلی لئی اوہ ہر قسم دی قربانی دین لئی وی تیار نظر آئوندے نیں۔ آکھدے نیں:
میرے ہنجواں دا پانی پی پی کے
ہری بھری ایہہ بنجر زمین ہو جائے
ایہدے چہرے تے سرخی چاہیدی اے
میرے خون توں بھاویں رنگین ہو جائے
استاد دامن لوکاں دے رویے تے ملکی تے سماجی برائیاں دا بڑی گہری نظر نال مطالعا کردے سن تے فیر اپنے شعراں راہیں اوہناں خرابیاں دی نشاندہی وی کردے سن… اوہ انسانی نفسیات تے معاشرتی علوم دے وی ڈاڈھے جانو سن… سماج دیاں برائیاں نوں تے خامیاں نوں بڑے سوہنے تے نویکلے ڈھنگ نال پیش کردے سن۔ انج جاپدا اے پئی اوہ سماجیات تے نفسیات دے ڈاکٹر سن۔ جس طرحاں اک ڈاکٹر اپنے مری دی تشخصی کردا اے ایسے طرحاں استاد ہوری وی اپنے مریض (سماج تے نظام) دی تشخیص کردے نیں:
میرے دیس وچ پچھ پرتیت کوئی نہیں
لُٹ مار دے ایتھے اصول وکھرے
صدق جاں میں اپنے تاجراں دے
ایہناں گھڑے طریقے اصول وکھرے
ٹرانسپوٹراں وکھری ات چائی
دیندی جان کرائے نوں طول وکھرے
زردار نہ ٹیکس ادا کردے
تے وڈیرے لگان محصول وکھرے
دانشوراں نوں ہر دور وچ بے قدری دا ساہمنا کرنا پیا اے، استاد ہوراں وی ایس گل نوں چنگی طرحاں محسوس کیتا تے دانشوراں دی بے قدری تے سماج دے رویے نوں کھول کے بیان کیتا۔ اوہ ایس گل دے قائل سن پئی دانشوراں نوں اوہناں دی حیاتی وچ ای سُکھ، چین، عزت تے شہرت ملنی چاہیدی اے۔ پر ساڈے سماج وچ عجیب بے ڈھبا طریقا اے پئی مرن توں بعد مقبرے بنا کے چڑھاوے چڑھائون لگ پیندے نیں:
جیوندی جان سُکھ چین نہ لین دتا
مویاں بعد درود پچاوندے نیں
دانش وارں نوں سدا خوار کردے
بھُکھا ماردے سولی چڑھائوندے نیں
استاد ہوری فرقا بندی نے لڑائی جھگڑیاں دے دی سخت خلاف سن اوہ ایکتا دے قائل سن۔ اوہناں د ے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی انسانی وسیب نوں گھن وانگ اندرو اندری کھا جاندی اے۔ ملک تے وم دی ترقی لئی اتحاد تے یک جہتی ات ضروری اے۔
اوہناں دے نزدیک لڑائی تے فرقا بندی دا سبب عالم سن۔ کیوں جے عالم تے واعظ حضرات اپنی شعلہ بیانی نال عوام نوں آپس وچ لڑان دا سبب ہوندے نیںجس دی مثال اج وی ساڈے معاشرے وچ موجود اے۔ اوہ آکھدے نیں:
جے کوئی جاہل لڑے تے گل کوئی نہیں
عالم لڑن نہ آپ، لڑا رہے نیں
چھریاں ساڈیاں ہتھاںوچ دے کے
رل آپ حلوے مانڈے کھا رہے نیں
سارے چکر چلا کے فرقیاں دے
پیارے دیس نوںلُٹ کے کھا رہے نیں
دامن ایہناں دا وی کرنا اے چاک اک دن
پگاں ساڈیاں نوں ہتھ جو پا رہے نیں
استاد دامن علم نفسیات دے ماہر سن۔ اوہ انسانی نفسیات دے چنگے تے ماڑے سارے انگاں توں واقف سن۔ اوہ اک ریفارمر دی شکل وچ انسان نوں اپنے اندر دے بھیڑ مُکا کے اتفاق تے اتحاد دا درس دیندے نیں:
عیب جگ دے پھول کے خشی کرنا ایں
اپنے من چ جھاتی ماردا کیوں نہیں؟
ہر تھاں پوٹنکاں دے تنبو تانتا ایں
کدی اپنی ہٹھ توں ہاردا نہیں
ہر دانش مند انسان معاشرے دے امن تے بھائی چارے لئی کوشش کردا اے۔ انسان مہذہب اودوں ای ہوندا اے جدوں اوہ دوجیاں نوں دُکھ دین دی بجائے سکھ دین دی کوشش رکے، ذاتی غرضاں چھڈ کے بے لوث تے ایثار پیشہ بن جاوے۔ بد اخلاقی دی بجائے اخلاق دا دامن پھڑ لوے، کڑتن چھڈ کے مٹھاس پیدا کرے تے فیر سماج اندر پیار، محبت تے امن دا دور دورہ ہوندا اے۔ معاشرہ امن دا گھر بن جاندا اے۔ جدوں کوئی بندا مسلسل سماج سدھار دی کوشش کردار رہوے، دُکھڑے جردا رہوے تے اوس نوں اوکڑاں جھل کے وی کوئی سدھار دی صورت نظر نہ آوے تے اوس دا مایوس ہو جانا اک فطری عمل اے۔ استاد دامن دی ساری عمر سماج تے نظام سدھار وی گل کردا ہیا تے عملی طور تے کوشش وی کردا رہیا پر معاشرے وچ خرابی دیاں گنجھلاں اینیاں کو نیں پئی اک گنڈھ کھولیے تے کئی ہور پے جاندیاں نیں۔ لوکاں دی بے حسی تے خرابیاں ویکھ کے استاد دامن دا حساس ذہن وی گنجھل وچ پیندا اے نظریں آئوندا اے۔
کھا کھا ٹھوکراں، رستے دے وانگ روڑے
اسیں گول مٹول جیہے ہو گئے آں
سن سن جھوٹھ زمانے توں، سچ بھلے
اسیں آپ، ان بھول جیہے ہو گئے آں
ان بھول ہون دے باوجود وی استاد دامن اپنے راہ نوں نہیں چھڈدا۔ ریفار مارد ایہہ کم ہوندا اے۔ پئی اوہ مسائل دی نشان کاری کردا اگے ودھدا رہوے۔ استاد دامن دی مسائل دی نشان کاری مسلسل کردے کردے اگے ودھدے نیں۔ ہر حساس ذہن رکھن والے انسان طرحاں استاد دامن اپنے سماج دی بگڑی ہوئی صورت دے سدھار دی لگاتار کوشش توں بعد کجھ انج وی اشارا کردے نیں:
خون جگر دا تلی تے رکھ کے تے
دھرتی پوچدے پوچدے گزر چلے
ایتھے کیویں گزارئیے زندگی نوں
ایہو سوچدے سوچدے گزر چلے
ایس چو مصرعے وچ اوہناں دی سماج سدھار کوشش دا بھرواں رنگ نظریں آئوندا اے اتے نال نال ای کجھ مایوسی دی یعنی ایس سماج دے سدھار دی گل ای چھڈو ایتھے اپنی زندگی گزارن دی راہ دا وی سرا نہیں پیا لبھدا پر اوہ مایوس نہیں ہوندے۔ اوہ پر اُمید نیں پئی انسان ہمت کرے تے سارا کجھ ہو سکدا اے۔ ناممکن نوں وی ممکن بنایا جا سکدا اے۔ ایس نسل لئی تے آئون والی نسل لئی اوہناں دا پیغام اے۔
بندا چاہے تے کیہ نہیں کر سکدا
منیا وقت وی تنگ توں تنگ آئوندا
رانجھا تخت ہزاریوں ٹُرے تے سہی
پیراں ہیٹھ سیالاں دا جھنگ آئوند
بشکریہ فیس بک
