حسان خان
لائبریرین
بانیِ جمہوریۂ آذربائجان محمد امین رسولزادہ اپنے مقالے 'ایران تۆرکلری: ۳' (تُرکانِ ایران: ۳) میں، جو اوّلاً عثمانی سلطنت کے مجلّے 'تۆرک یوردو' (تُرک وطن) میں ۱۳۲۸ھ/۱۹۱۲ء میں شائع ہوا تھا، لکھتے ہیں:
"ایراندا تۆرکلر، نه روسیادا اۏلدوغو گیبی محکوم و نه ده تۆرکیهده اۏلدوغو گیبی حاکم بیر ملّت دئڲیلدیرلر.
ایران تۆرکلری، اصل ایرانلې اۏلان فارسلارلا حقوقدا مساوی وطنداش حالینده بولونویۏرلار: عینې حقلارې، عینی امتیازلارې حائزدیرلر؛ اؤگهیلیک چکمزلر.
بئش یۆز سنهدن بری ایراندا حکمران اۏلان پادشاهلار هپ تۆرک عِرقېندان گلدیلر؛ بوگۆن اجرایِ سلطنت ائدن قاچار سُلالهسی ده تۆرکمن قبیلهلریندن بیر قبیلهیه منسوبدور. فقط ایران حکمدارلارېنېن تۆرک اۏلماسې تۆرکلره خصوصی بیر امتیاز بخش ائتمهدیڲی گیبی، فارس ملّتینین تضییقینه ده سبب اۏلمامېشدېر.
حکمدارلارېن تۆرکلۆڲۆنه رغماً مملکتین لسانِ رسمیسی فارسی قالمېش و مراسم و تشریفاتدا هپ فارسی عنعناتې مُحافظه اۏلونموشدور. ایراندا فارسلار، تۆرکلرین قوّتلی بازولارېنا، جنگاورلیک سجیهلرینه دایانمېشلار، تۆرکلر ده فارس مدنیّتینین معنویتینه استناد ائیلهمیشلر و بو صورتله تشریکِ مساعی ائدهرک ایران حکومتِ حاضرهسینی وجودا گتیرمیشلردیر.
فارسلار تۆرک حکمدارلارې کندی ملیّتلرینه مُعارض بولمادېقلارېندان اۏنلارې ملّی ایران پادشاهلارې گیبی تقدیس ائتمیشلر؛ تۆرکلر ده فارس مدنیّتینی و فارس لسانېنې ملّی بیر لسانِ ادبی گیبی قبول ائیلهمیشلردیر. بو صورتله بئش یۆز سنهدن بری شاهلېق تختېندا بیر تۆرک خانې اۏتورویۏرسا دا گرک بو خانلار، گرکسه تۆرک اهالی ایرانلېلاشمېش، یعنی فارسلار طرفېندان تمثیل اۏلونموشدور. جزئی مقداردا تۆرکمنلردن باشقا تۆرکلر، یعنی آذربایجانلېلار و قاشقاییلر ایرانېن مذهبِ رسمیسی اۏلان شیعیلیڲه تابعدیرلر.
شیعیلیک ایران تۆرکلرینی اۏ قدر فارسلاشدېرمېشدېر که، شیمدی اۏنلار کندیلرینی تۆرکلشمیش فارس، یعنی اصلاً ایرانلې تلقّی ائدرلر!"
ترجمہ:
"ایران میں تُرکان نہ تُرکانِ رُوسیہ کی طرح ایک محکوم، اور نہ تُرکانِ تُرکیہ کی طرح ایک حاکم ملّت ہیں۔
ایران کے تُرکان اصل ایرانیوں یعنی فارْسوں کے ہم وطن ہیں اور اُن کے مساوی حقوق رکھتے ہیں۔ وہ ویسے ہی حقوق اور ویسے ہی امتیازات کے مالک ہیں اور سوتیلے پن کا نشانہ نہیں بنتے۔
گذشتہ پانچ صدیوں سے ایران میں حکمرانی کرنے والے تمام پادشاہوں کا تعلق تُرک نسل و قوم سے تھا؛ موجودہ زمانے میں سلطنت کا اِجرا کرنے والا خاندانِ قاجار بھی ایک تُرکمن قبیلے سے منسوب ہے۔ لیکن ایران کے حکمرانوں کے تُرک ہونے نے نہ تُرکوں کو کوئی خصوصی امتیاز و برتری عطا کی ہے، اور نہ اِس کے باعث ملّتِ فارْس کسی محدودیت و فِشار میں مبتلا ہوئی ہے۔
حکمرانوں کے تُرک ہونے کے باوجود مملکت کی رسمی زبان فارسی رہی ہے، اور مراسم و تشریفات میں بھی تمام فارسی روایات محفوظ رکھی گئی ہیں۔ ایران میں فارْسوں نے تُرکوں کے باقوّت بازوؤں اور اُن کی جنگاور فطرت پر تکیہ کیا ہے، جبکہ تُرکوں نے فارْس تمدّن و ثقافت کی معنویات پر اِستِناد کیا ہے اور اس طرح تشریکِ مساعی کرتے ہوئے وہ ایران کی موجودہ حکومت کو وجود میں لائے ہیں۔
تُرک حکمرانوں کے ملّیتِ فارْس کے مُعارِض و مُخالف نہ ہونے کے باعث فارْسوں نے اُن تُرک حکمرانوں کی ایران کے ملّی پادشاہوں کی مانند تقدیس کی ہے؛ جبکہ تُرکوں نے فارْس تمدن و ثقافت اور فارسی زبان کو ایک ملّی ادبی زبان کے طور پر قبول کر لیا ہے۔ اور اس طرح گذشتہ پانچ صدیوں سے اگرچہ تختِ شاہی پر کوئی تُرک خان بیٹھ رہا ہے، لیکن خواہ یہ خانان ہوں یا تُرک اہالی ہوں، دونوں ہی ایرانی شدہ ہو گئے ہیں، یعنی فارْسوں کی طرف سے نمائندے بنتے رہے ہیں۔ تُرکمَنوں کی ایک غیر اہم تعداد کے بجز دیگر تُرکان، یعنی آذربائجانیان اور قشْقائیان ایران کے رسمی مذہب شیعیت کے تابع ہیں۔
شیعیت نے ایران کے تُرکوں کو اِس قدر فارْس شُدہ کر دیا ہے کہ اب وہ خود کو تُرک شدہ فارْس، یعنی اصلاً ایرانی مانتے ہیں!"
لاطینی رسم الخط میں:
"İran'da Türkler, ne Rusya'da olduğu gibi mahkum ve ne de Türkiye'de olduğu gibi hakim bir millet değildirler.
İran Türkleri, asıl İranlı olan Farslarla hukukta müsavi vatandaş halinde bulunuyorlar: Aynı hakları, aynı imtiyazları haizdirler; ögeylik çekmezler.
Beş yüz seneden beri İran'da hükümran olan padişahlar hep Türk ırkından geldiler; bugün icra-yı saltanat eden Kaçar sülalesi de Türkmen kabilelerinden bir kabileye mensuptur. Fakat İran hükümdarlarının Türk olması Türklere hususi bir imtiyaz bahşetmediği gibi, Fars milletinin tazyikine de sebep olmamıştır.
Hükümdarların Türklüğüne rağmen memleketin lisan-ı resmisi Farisi kalmış ve merasim ve teşrifatta hep Farisi an'anatı muhafaza olunmuştur. Iran'da Farslar, Türklerin kuvvetli bazularına, cengaverlik seciyelerine dayanmışlar, Türkler de Fars medeniyetinin ma'neviyetine istinad eylemişler ve bu suretle teşrik-i mesa'i ederek İran hükümet-i hazırasını vücuda getirmişlerdir.
Farslar Türk hükümdarları kendi milliyetlerine mu'arız bulmadıklarından onları milli İran padişahları gibi takdis etmişler; Türkler de Fars medeniyetini ve Fars lisanını milli bir lisan-ı edebi gibi kabul eylemişlerdir. Bu suretle beş yüz seneden beri şahlık tahtında bir Türk hanı oturuyorsa da gerek bu hanlar, gerekse Türk ahali İranlılaşmış, yani Farslar tarafından temsil olunmuştur. Cüz'i miktarda Türkmenlerden başka Türkler, yani Azerbaycanlılar ve Kaşkayiler İran'ın mezheb-i resmisi olan şiiliğe tabi'dirler.
Şiilik İran Türklerini o kadar farslaştırmıştır ki, şimdi onlar kendilerini Türkleşmiş Fars, yani aslen İranlı telakki ederler!.."
"ایراندا تۆرکلر، نه روسیادا اۏلدوغو گیبی محکوم و نه ده تۆرکیهده اۏلدوغو گیبی حاکم بیر ملّت دئڲیلدیرلر.
ایران تۆرکلری، اصل ایرانلې اۏلان فارسلارلا حقوقدا مساوی وطنداش حالینده بولونویۏرلار: عینې حقلارې، عینی امتیازلارې حائزدیرلر؛ اؤگهیلیک چکمزلر.
بئش یۆز سنهدن بری ایراندا حکمران اۏلان پادشاهلار هپ تۆرک عِرقېندان گلدیلر؛ بوگۆن اجرایِ سلطنت ائدن قاچار سُلالهسی ده تۆرکمن قبیلهلریندن بیر قبیلهیه منسوبدور. فقط ایران حکمدارلارېنېن تۆرک اۏلماسې تۆرکلره خصوصی بیر امتیاز بخش ائتمهدیڲی گیبی، فارس ملّتینین تضییقینه ده سبب اۏلمامېشدېر.
حکمدارلارېن تۆرکلۆڲۆنه رغماً مملکتین لسانِ رسمیسی فارسی قالمېش و مراسم و تشریفاتدا هپ فارسی عنعناتې مُحافظه اۏلونموشدور. ایراندا فارسلار، تۆرکلرین قوّتلی بازولارېنا، جنگاورلیک سجیهلرینه دایانمېشلار، تۆرکلر ده فارس مدنیّتینین معنویتینه استناد ائیلهمیشلر و بو صورتله تشریکِ مساعی ائدهرک ایران حکومتِ حاضرهسینی وجودا گتیرمیشلردیر.
فارسلار تۆرک حکمدارلارې کندی ملیّتلرینه مُعارض بولمادېقلارېندان اۏنلارې ملّی ایران پادشاهلارې گیبی تقدیس ائتمیشلر؛ تۆرکلر ده فارس مدنیّتینی و فارس لسانېنې ملّی بیر لسانِ ادبی گیبی قبول ائیلهمیشلردیر. بو صورتله بئش یۆز سنهدن بری شاهلېق تختېندا بیر تۆرک خانې اۏتورویۏرسا دا گرک بو خانلار، گرکسه تۆرک اهالی ایرانلېلاشمېش، یعنی فارسلار طرفېندان تمثیل اۏلونموشدور. جزئی مقداردا تۆرکمنلردن باشقا تۆرکلر، یعنی آذربایجانلېلار و قاشقاییلر ایرانېن مذهبِ رسمیسی اۏلان شیعیلیڲه تابعدیرلر.
شیعیلیک ایران تۆرکلرینی اۏ قدر فارسلاشدېرمېشدېر که، شیمدی اۏنلار کندیلرینی تۆرکلشمیش فارس، یعنی اصلاً ایرانلې تلقّی ائدرلر!"
ترجمہ:
"ایران میں تُرکان نہ تُرکانِ رُوسیہ کی طرح ایک محکوم، اور نہ تُرکانِ تُرکیہ کی طرح ایک حاکم ملّت ہیں۔
ایران کے تُرکان اصل ایرانیوں یعنی فارْسوں کے ہم وطن ہیں اور اُن کے مساوی حقوق رکھتے ہیں۔ وہ ویسے ہی حقوق اور ویسے ہی امتیازات کے مالک ہیں اور سوتیلے پن کا نشانہ نہیں بنتے۔
گذشتہ پانچ صدیوں سے ایران میں حکمرانی کرنے والے تمام پادشاہوں کا تعلق تُرک نسل و قوم سے تھا؛ موجودہ زمانے میں سلطنت کا اِجرا کرنے والا خاندانِ قاجار بھی ایک تُرکمن قبیلے سے منسوب ہے۔ لیکن ایران کے حکمرانوں کے تُرک ہونے نے نہ تُرکوں کو کوئی خصوصی امتیاز و برتری عطا کی ہے، اور نہ اِس کے باعث ملّتِ فارْس کسی محدودیت و فِشار میں مبتلا ہوئی ہے۔
حکمرانوں کے تُرک ہونے کے باوجود مملکت کی رسمی زبان فارسی رہی ہے، اور مراسم و تشریفات میں بھی تمام فارسی روایات محفوظ رکھی گئی ہیں۔ ایران میں فارْسوں نے تُرکوں کے باقوّت بازوؤں اور اُن کی جنگاور فطرت پر تکیہ کیا ہے، جبکہ تُرکوں نے فارْس تمدّن و ثقافت کی معنویات پر اِستِناد کیا ہے اور اس طرح تشریکِ مساعی کرتے ہوئے وہ ایران کی موجودہ حکومت کو وجود میں لائے ہیں۔
تُرک حکمرانوں کے ملّیتِ فارْس کے مُعارِض و مُخالف نہ ہونے کے باعث فارْسوں نے اُن تُرک حکمرانوں کی ایران کے ملّی پادشاہوں کی مانند تقدیس کی ہے؛ جبکہ تُرکوں نے فارْس تمدن و ثقافت اور فارسی زبان کو ایک ملّی ادبی زبان کے طور پر قبول کر لیا ہے۔ اور اس طرح گذشتہ پانچ صدیوں سے اگرچہ تختِ شاہی پر کوئی تُرک خان بیٹھ رہا ہے، لیکن خواہ یہ خانان ہوں یا تُرک اہالی ہوں، دونوں ہی ایرانی شدہ ہو گئے ہیں، یعنی فارْسوں کی طرف سے نمائندے بنتے رہے ہیں۔ تُرکمَنوں کی ایک غیر اہم تعداد کے بجز دیگر تُرکان، یعنی آذربائجانیان اور قشْقائیان ایران کے رسمی مذہب شیعیت کے تابع ہیں۔
شیعیت نے ایران کے تُرکوں کو اِس قدر فارْس شُدہ کر دیا ہے کہ اب وہ خود کو تُرک شدہ فارْس، یعنی اصلاً ایرانی مانتے ہیں!"
لاطینی رسم الخط میں:
"İran'da Türkler, ne Rusya'da olduğu gibi mahkum ve ne de Türkiye'de olduğu gibi hakim bir millet değildirler.
İran Türkleri, asıl İranlı olan Farslarla hukukta müsavi vatandaş halinde bulunuyorlar: Aynı hakları, aynı imtiyazları haizdirler; ögeylik çekmezler.
Beş yüz seneden beri İran'da hükümran olan padişahlar hep Türk ırkından geldiler; bugün icra-yı saltanat eden Kaçar sülalesi de Türkmen kabilelerinden bir kabileye mensuptur. Fakat İran hükümdarlarının Türk olması Türklere hususi bir imtiyaz bahşetmediği gibi, Fars milletinin tazyikine de sebep olmamıştır.
Hükümdarların Türklüğüne rağmen memleketin lisan-ı resmisi Farisi kalmış ve merasim ve teşrifatta hep Farisi an'anatı muhafaza olunmuştur. Iran'da Farslar, Türklerin kuvvetli bazularına, cengaverlik seciyelerine dayanmışlar, Türkler de Fars medeniyetinin ma'neviyetine istinad eylemişler ve bu suretle teşrik-i mesa'i ederek İran hükümet-i hazırasını vücuda getirmişlerdir.
Farslar Türk hükümdarları kendi milliyetlerine mu'arız bulmadıklarından onları milli İran padişahları gibi takdis etmişler; Türkler de Fars medeniyetini ve Fars lisanını milli bir lisan-ı edebi gibi kabul eylemişlerdir. Bu suretle beş yüz seneden beri şahlık tahtında bir Türk hanı oturuyorsa da gerek bu hanlar, gerekse Türk ahali İranlılaşmış, yani Farslar tarafından temsil olunmuştur. Cüz'i miktarda Türkmenlerden başka Türkler, yani Azerbaycanlılar ve Kaşkayiler İran'ın mezheb-i resmisi olan şiiliğe tabi'dirler.
Şiilik İran Türklerini o kadar farslaştırmıştır ki, şimdi onlar kendilerini Türkleşmiş Fars, yani aslen İranlı telakki ederler!.."
آخری تدوین:
