بشیر منذر دا پنجابی بال ادب

[خالد محمود چوہدری]

بشیر منذر ہوراں بالاں لئی جیہڑا ادب تخلیق کیتا اے، اوہ نویں پنجابی ادب وچ اک خاص وادھا گنیا جاندا اے۔ ایس توں پہلاں ایس طرح دیاں لکھتاں دا نہ ہون برابر رواج سی۔حفیظ تائب ہوراں دیاں معلومات مطابق ملکی ونڈ توں پہلاں بالاں دا اک رسالہ گور مکھی اکھراں وچ’’بالک‘‘ ناں دا نکلدا ہوندا سی۔ آزادی مگروں ڈاکٹر فقیر محمد فقیر نے پنجابی دے دو ادبی رسالے کڈھے’’پنجابی‘‘ تے ’’حق اللہ‘‘۔ ایہناں وچ بالاں لئی وی کجھ صفحے مخصوص کیتے گئے سن۔ کجھ عرصہ پہلاں ریڈیو پاکستان لاہور توں بالاں لئی اک پروگرام ’’بال بہار‘‘ چلدا رہیا پر ایس پروگرام دا ریکارڈ محفوظ نہیں۔ کجھ شاعراں تے ادیباں نے بالاں لئی جیہڑیاں پنجابی نظماں یاں کہانیاں لکھیاں اوہ کوئی پنجابی رسالہ نہ ہون پاروں سامنے نہ آسکیاں۔ جدوں چھیویں، ستویں تے اٹھویں دیاں جماعتاں واسطے پنجابی دیاں نصابی کتاباں لکھوان دی لوڑ پئی تاں ترتیب کاراں نوں ادیباں تے شاعراں کولوں فرمائش کرکے کہانیاں، مضمون تے نظماں لکھوانیاں پیاں۔ ایہناں حالات وچ ایہہ گل من لین وچ کوئی حرج نہیں پئی پنجابی وچ بالاں دا ادب آٹے وچ لون دے برابر وی نہیں سی۔
بشیر منذر نوں ایہہ کریڈٹ جاندا اے کہ اوہناں پنجابی ادب دی ایس تھوڑ نوں پوریاں کرن دا چارہ کیتا تے بالاں واسطے پنجابی دا پہلا مجموعہ’’ الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ ناں تو ں شائع کیتا۔
بشیر منذر پینڈو ماحول وچ جمے پلے سن۔ اوہناں نوں پنڈاں دی سادہ تے سچی رہتل بہتل نال بڑی الفت سی۔ جدوں بشیر منذر ہوری لاہور ٹر آئے تے اوہناں دے اپنے بال شہری ماحول وچ جمے پلے تے اینج اوہناں نوں شہری بالاں دیاں دلچسپیاں دا براہ راست مشاہدہ تے تجربہ حاصل ہویا۔ فیر حفیظ تائب ہوراں دے بقول بشیر منذر دی اپنی ذات دے اندر اخیر توڑی اک معصوم بچہ موجود رہیا۔ ایہو جہے معصوم تے بھولے بھالے بندے دا بالاں دا شاعر بن جانا فطری جیہی گل سی۔
بشیر منذر ہوراں نے بالاں لئی جیہڑیاں نظماں لکھیاں نیں اوہناں وچ لوک گیتاں والا رس اے۔ بقول حفیظ تائب ہوراں دے’ساڈے پنڈاں تے شہراں دے جھلکارے وی نیں۔ انگریزی دی کاڑ کباڑیاں والی شاعری (Non Sense Poetry)تے نکیاں بالاں دیاں نظماں(Nursery Rhymes)دے رنگ ڈھنگ وی نیں۔ امریکی پینڈو واں دے گیتاں (Cow Boys Songs)والیاں گھمکاراں وی نیں تے اُردو وچ ہن تیکر ہون والیاں تجربیاں دا ست وی اے۔
بشیر منذر ہوراں بالاں لئی جیہڑیاں نظماں لکھیاں نیں ، اوہناں دی بنیاد سرا سرلوک شاعری اُتے رکھی اے۔ کتاب داناں ’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ بالاں نوں پرچان تے سوان لئی بولے جان والے گیت’’ لوری ‘‘ توں لیا گیا اے۔ لوک گیتاں دی وڈی خوبی بے ساختگی ہوندی اے۔ بشیر منذر ہوراں دیاں نظماں وچ وی ایہہ وصف بہت زیادہ موجود اے۔ چھوٹیاں بحراں نیں۔ زبان بڑی سلیس تے بال دے فہم دے عین مطابق۔ لفظ نال لفظ تے مصرعے نال مصرعے انج جڑیا ہویا اے کہ غضب دی روانی پیدا ہوگئی اے۔ نظم دے بول بڑی آسانی نال بال دی زبان تے چڑھ سکدے نیں۔ حمد تے نعت دے ای کجھ شعر ویکھو:
توں دنیا دے باغ دا
سبھ دا داتا سبھ دا والی
دو جگ تائیں پالن والا
ہر آفت نوں ٹالن والا
ہر شئے تے لکھیا ناں تیرا
دم دم چرچا تھاں تھاں تیرا
جس نوں چاہویں عزت دیویں
جس نوں چاہویں ذلت دیویں
________
دیس عرب دا اک شہزادہ
بھولا بھالا ساد مرادہ
موڈھے اوہدے کملی کالی
چال انوکھی، شان نرالی
حسن سمندر سیرت اوہدی
نور منارا صورت اوہدی
نرم طبیعت، منہ دا مٹھا
کِتے نہ اوہدے ورگا ڈٹھا
کوئی فلسفہ نہیں، سدھے سبھا دے بول نیں۔ رب دی تعریف تے اوہدے رسولﷺ دی مدح نکے نکے مصرعیاں وچ انج ہوئی اے کہ بال دی زبان سہولت نال Pickوی کرسکدی اے تے سیانف وچ وادھا وی کرسکدی اے۔ وڈے لکھاری ایہہ ٹھیک ای آکھدے نیں کہ بالاں لئی ادب لکھن واسطے ادیب نوں آپ بال بننا پیندا اے۔
’’میں چنگا انسان بناں گا‘‘ نظم وچ بال نوں اک سبق دتا گیا اے۔ بیان دا ڈھنگ انج دا رکھیا اے کہ بال ایہنوں نصیحت سمجھ کے نظر انداز نہ کردے۔ ایس عمرے بال ہر ویلے کجھ نہ کجھ کردے رہن ول رحجان رکھدا اے۔ جے ایہہ بول لاشعوری طور تے اوہدی یاد داحصہ بن جان تے فیر اوہ اگلے وقتاں وچ اوہدی شخصیت دی تعمیر وچ اک خاص کردار ادا کرسکدے نیں۔
میں چنگا انسان بناں گا
اپنے وطن دا مان بناں گا
پھلاں کولوں لے کے ہاسے
ونڈا ں گا میں سارے پاسے
نکیاں وڈیاں لئی ہر ویلے خوشیاں دا سامان بناں گا
میں چنگا انسان بناں گا
راہیاں نوں دساں گا راہوں
بھائیاں دے لئی بناں گا باہواں
انھیاں موریاں تے مجبوراں دے میں نین پران بناں گا
میں چنگا انسان بناں گا
ایسے طرح بشیر منذر ہوراں بعضے گیتاں وچ وطن نال پیار دے جذبے نوں چکن دی کوشش کیتی اے۔ اپنے وطن بارے مثبت انداز دیاں گلاں اوہدے ذہن وچ بیٹھائیاں نیں۔
جھم جھم کردی دھرتی ایہدی گھم گھم وگدے پانی
کتے پھرن خشبو دیاں پریاں کتے پھرے رُت رانی
جنت دا خوشرنگ نظارا میرا تیرا دیس
اجلا اجلا پیارا پیارا میرا تیرا دیس
بال دی تعلیمی حیاتی دا اک جذباتی لمحہ امتحان دا نتیجہ سنن والے دن دا ہوندا اے۔ بال بڑے چاء نال نتیجہ سنن جاندے نیں۔ کجھ دے دل نتیجے بارے دھڑک رہے ہوندے نیں بعضے بڑی بے فکری دے موڈ وچ ہوندے نیں۔ کجھ گلاں کردے، حال دہائی پاندے سکول ول جارہے ہوندے نیں۔ ایہہ نظم ایس موقعے دی بڑی سوہنی تصویر پیش کردی اے۔
چھتی تے پڑ چھتی اے
مارچ دی اج کتی اے
منڈے آؤندے جاندے نیں
دب کے رولا پاندے نیں
وڈا اے کوئی نکا اے
ڈھلا اے کوئی ترکھا اے
کوئی بڑا پڑھاکو اے
کوئی نرا پٹاکو اے
منشی کاغذ پھولے گا
اج نتیجہ بولے گا
ہسے گا کوئی رووے گا
خوب تماشا ہووے گا
اک نظم گنتی دے حوالے نال اے۔’’ا ک دو تن چار‘‘ ایہدے نال بال نوں گنتی یا د کرائی جاسکدی اے۔ آپنے آپ ایہہ بول اوہدی زبان اُتے چڑھ جاندے نیں۔
اک دو تن چار
بولو منڈیو وار و وار
پنج چھ ست اٹھ
منشی آیا لے کے لٹھ
چھ ست اٹھ نوں
بیجی کنک تے اگے جوں
’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ لوری دا مصرع اے۔ ایسے مصرعے اتے بشیر منذر ہوراں بڑی سوادی جہی نظم اساری اے۔ بڑے بے ساختہ جہے بولاں والی اے۔ ایہدے نال بال دا اپنے آل دوالے نال اک جذباتی تے ذہنی تعلق قائم ہوندا اے۔
’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘
باوا ڈھول وجاوے گا
باوی گیت سُناوے گی
رُت کنکاں تے آوے گی
کھیتاں دے ول جاوے گا
’’باوا کنک لیاوے گا
باوی بہہ کے چھٹے گی
چھٹ بھڑولے سٹے گی
باوا تک تک ہسے گا
باوی دے من وسے گا
مُناشور مچاوے گا
اک چٹا کا کھاوے گا
باوی لوری گاوے گی
مُنے نوں گل لاوے گی
مُنا میرا رووے نہ
مُنے نوں کجھ ہووے نہ
ایہناں نظماں وچ قافیے دا خاص دھیان رکھیا گیا اے۔ کوئی اجیہا قافیہ نہیں آیا جیہڑا بال دے معصوم ذہن نوں اوپر اجاپے۔
’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ بارے شریف کنجاہی ہوری لکھدے نیں‘‘
’’بالغاں نوں کلے رُکھ دی چھاویں ساہ لیندا چھڈ کے بشیر منذر نے بالاں کڑیاں دے چر توں سک سہک رہے ہوٹھاں تے ترس کھاہدا اے تے’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ ورگیاں مٹھیاں مٹھیاں ٹافیاں ونڈن دا آہر کیتا اے۔ ایہہ ٹافیاں پنجابی رہتل دا گڑ پڑیکا کے بنائیاں ہویاں نیں، پر ایہناں وچ گلو کوز توں بنیاں ورگا اجوکا پن وی اے تے پنجاب دے خون خمیر دا اوہ رس وی اے جیہڑا میرے خیال وچ زیادہ مان کرن دے قابل اے۔‘‘(فلیپ)

حوالے

-1 عبد الغفور قریشی ’’پنجابی ادب دی کہانی‘‘ لاہور1972ص539
-2 ماہنامہ ’’جگنو‘‘ لاہور اکتوبر1985ص42
-3 بشیر منذر ’’کلارکھ‘‘ دیباچہ تحریر حفیظ تائب صاحب ص7
-4 بشیر منذر ’’ابو مجھے بتائیں‘‘ وچ شامل حفیظ تائب دا بیان40
-5 انٹر ویو بشیر منذر ماہنامہ ’’جگنو‘‘ رسالہ ماہ اکتوبر 1985ء ص 40
-6 چناب قلمی رسالہ گجرات ماہ اکتوبر1945ء
-7 کلا رکھ دیباچہ تحریر حفیظ تائب
-8 انٹر ویو ماہنامہ ’’جگنو‘‘ رسالہ ماہ اکتوبر لاہور
-9 انور مسعود ’’نقوش‘‘ بشیر منذر کی یاد میں شمارہ نمبر139
-10 بشیر منذر ’’الھڑ بلھڑ باوے دا‘‘ ا، ب ، پ (دیباچہ حفیظ تائب) کتب مینار لاہور1979ص13
-11 الھڑ بلھڑ باوے دا ص13
-12 ص16
-13 ص27
-14 ص46
-15 ص51-50
-16 ص66-65
-17 ص85-83

 

[خالد محمود چوہدری]

جزاک اللہ

 

[کامران عاشر]

بشیر منذر صاحب دی اک نظم الھڑ بلھڑ باوے دا بہت سارے شاعراں دی کئی نظماں توں بھاری اے