حسان خان
لائبریرین
۱۹۱۸ء میں جمہوریۂ آذربائجان کی بنیاد رکھنے والے اور مُلکِ ہٰذا کے اولین صدر محمد امین رسول زادہ عثمانی استانبول سے طبع ہونے والے مجلّے 'سبیل الرَّشاد' میں ۱۵ شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء میں شائع ہونے والے اپنے مقالے 'ایران نهدیر؟' (ایران کیا ہے؟) کے اختتام میں لکھتے ہیں:
"ایران اُدَباسېنېن شرق عالمینده، خصوصییله جهانِ اسلامداکی موقعِ بلندلری داهی هیچ بیر وقت نظرِ دقّت و تتبّعدان دور توتولمامالېدېر. فردوسیلر، ملّای رومیلر، سعدیلر، حافظلار یئتیشتیرمیش اۏلان بو مملکت اۏ دُهاتِ قلمین یۆکسکلیکلری سایهسینده لسانِ فارسییی احیاء ائدرک اۏنو شرقین فرانسېزجاسې موقعینه اِصعاد ائتتیرمیشلردیر. بو بۆیۆک ادبیاتېن عثمانلې ادبیاتېنه ائتتیڲی تأثیر معلومدور. بیر وقت دولتِ عثمانیهنین محرّراتِ رسمیهسی فارسی اۏلدوغو گیبی، یاووز سلطان سلیمین فارسیجه انشاء ائتتیڲی اشعارې دا مشهوردور. نامق کمال بك، تۆرکلرین او بۆیۆک شاعرِ آتشزبانېنېن یازېلارېندا، یونانلېلارېن هومرینه مقابل اولان شهنامه صاحبی ابوالقاسم فردوسینین روحو و اۏنون سلاستِ انشاء و مهابتِ شعریّهسی تظاهر ائتمکدهدیر: نامق کمال مرحومون شهنامهیی ازبر بیلدیڲی معروفِ خواصّدیر.
خلاصه یونانستان مدنیّتی و یونان قومی آوروپا عالمِ خرستیانیسینجه نه گیبی بیر شهرته صاحب ایسه، شرق و عالمِ اسلامجه دا ایران اؤیله بیر عنعنهٔ تاریخیّهیه مالکدیر."
"İran üdebasının şark âleminde, hususiyle cihan-ı İslam'daki mevki'-i bülendleri dahi hiç bir vakit nazar-ı dikkat ve tetebbu'dan dûr tutulmamalıdır. Firdevsîler, Molla-yı Rumîler, Sa'dîler, Hafızlar yetiştirmiş olan bu memleket o dühât-ı kalemin yükseklikleri sayesinde lisan-ı Farisîyi ihya ederek onu Şarkın Fransızcası mevki'ine is'ad ettirmişlerdir. Bu büyük edebiyatın Osmanlı edebiyatına ettiği te'sir ma'lumdur. Bir vakit devlet-i Osmaniye'nin muharrerat-ı resmiyyesi Farisi olduğu gibi, Yavuz Sultan Selim'in Farisice inşa ettiği eş'arı da meşhurdur. Namık Kemal Bey, Türklerin o büyük şa'ir-i ateş-zebanının yazılarında, Yunanlılar'ın Homer'ine mukabil olan Şehname sahibi Ebu'l Kasım Firdevsî'nin ruhu ve onun selaset-i inşa ve mehabet-i şi'riyyesi tezahür etmektedir: Namık Kemal merhumun Şeh-nâme'yi ezber bildiği ma'ruf-ı havassdır.
Hülasa Yunanistan medeniyyeti ve Yunan kavmi Avrupa âlem-i hıristiyanîsince ne gibi bir şöhrete sahip ise, Şark ve âlem-i İslamca da İran öyle bir an'ane-i tarihiyyeye maliktir."
"عالمِ شرق، خصوصاً جہانِ اسلام میں، اُدَبائے ایران کے بلند مرتبے کو بھی نظرِ توجہ و تفحّص سے ہرگز دور نہیں کرنا چاہیے۔ فردوسیوں، رُومیوں، سعدیوں اور حافظوں کو پرورش کرنے والی اِس مملکت نے اُن اُستادانِ قلم کی بلندیوں کی بدولت زبانِ فارسی کو احیاء کرتے ہوئے اُس زبان کو مشرق کی فرانسیسی جیسے اعلیٰ درجے تک پہنچا دیا ہے۔ اُس عظیم ادبیات کی عثمانی ادبیات پر تأثیر و نفوذ معلوم ہے۔ ایک زمانے میں دولتِ عثمانیہ کے رسمی نوشتہ جات کی زبان کا فارسی ہونا، اور اِسی طرح یاووز سلطان سلیم کے فارسی میں انشاء کیے گئے اشعار بھی معروف و مشہور ہیں۔ تُرکوں کے عظیم شاعرِ آتش زباں نامق کمال بیگ کی تحریروں میں، یونانیوں کے ہومر سے مقابلہ کرنے والے صاحبِ شاہنامہ ابوالقاسم فردوسی کی روح اور اُن کی سلاستِ انشاء و عظمتِ شعری ظاہر ہوتی ہے: خواصّ کو علم ہے کہ مرحوم نامق کمال شاہنامہ کو ازبر جانتے تھے۔
القصّہ، یورپ کے عالمِ مسیحیت میں تمدنِ یونان اور قومِ یونان جیسی شہرت رکھتی ہے، مشرق اور عالمِ اسلام میں ایران ویسی ہی ایک تاریخی روایت کا مالک ہے۔"
[محمد امین رسولزاده، ایران نهدیر؟، سبیلالرَّشاد، شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء]
"ایران اُدَباسېنېن شرق عالمینده، خصوصییله جهانِ اسلامداکی موقعِ بلندلری داهی هیچ بیر وقت نظرِ دقّت و تتبّعدان دور توتولمامالېدېر. فردوسیلر، ملّای رومیلر، سعدیلر، حافظلار یئتیشتیرمیش اۏلان بو مملکت اۏ دُهاتِ قلمین یۆکسکلیکلری سایهسینده لسانِ فارسییی احیاء ائدرک اۏنو شرقین فرانسېزجاسې موقعینه اِصعاد ائتتیرمیشلردیر. بو بۆیۆک ادبیاتېن عثمانلې ادبیاتېنه ائتتیڲی تأثیر معلومدور. بیر وقت دولتِ عثمانیهنین محرّراتِ رسمیهسی فارسی اۏلدوغو گیبی، یاووز سلطان سلیمین فارسیجه انشاء ائتتیڲی اشعارې دا مشهوردور. نامق کمال بك، تۆرکلرین او بۆیۆک شاعرِ آتشزبانېنېن یازېلارېندا، یونانلېلارېن هومرینه مقابل اولان شهنامه صاحبی ابوالقاسم فردوسینین روحو و اۏنون سلاستِ انشاء و مهابتِ شعریّهسی تظاهر ائتمکدهدیر: نامق کمال مرحومون شهنامهیی ازبر بیلدیڲی معروفِ خواصّدیر.
خلاصه یونانستان مدنیّتی و یونان قومی آوروپا عالمِ خرستیانیسینجه نه گیبی بیر شهرته صاحب ایسه، شرق و عالمِ اسلامجه دا ایران اؤیله بیر عنعنهٔ تاریخیّهیه مالکدیر."
"İran üdebasının şark âleminde, hususiyle cihan-ı İslam'daki mevki'-i bülendleri dahi hiç bir vakit nazar-ı dikkat ve tetebbu'dan dûr tutulmamalıdır. Firdevsîler, Molla-yı Rumîler, Sa'dîler, Hafızlar yetiştirmiş olan bu memleket o dühât-ı kalemin yükseklikleri sayesinde lisan-ı Farisîyi ihya ederek onu Şarkın Fransızcası mevki'ine is'ad ettirmişlerdir. Bu büyük edebiyatın Osmanlı edebiyatına ettiği te'sir ma'lumdur. Bir vakit devlet-i Osmaniye'nin muharrerat-ı resmiyyesi Farisi olduğu gibi, Yavuz Sultan Selim'in Farisice inşa ettiği eş'arı da meşhurdur. Namık Kemal Bey, Türklerin o büyük şa'ir-i ateş-zebanının yazılarında, Yunanlılar'ın Homer'ine mukabil olan Şehname sahibi Ebu'l Kasım Firdevsî'nin ruhu ve onun selaset-i inşa ve mehabet-i şi'riyyesi tezahür etmektedir: Namık Kemal merhumun Şeh-nâme'yi ezber bildiği ma'ruf-ı havassdır.
Hülasa Yunanistan medeniyyeti ve Yunan kavmi Avrupa âlem-i hıristiyanîsince ne gibi bir şöhrete sahip ise, Şark ve âlem-i İslamca da İran öyle bir an'ane-i tarihiyyeye maliktir."
"عالمِ شرق، خصوصاً جہانِ اسلام میں، اُدَبائے ایران کے بلند مرتبے کو بھی نظرِ توجہ و تفحّص سے ہرگز دور نہیں کرنا چاہیے۔ فردوسیوں، رُومیوں، سعدیوں اور حافظوں کو پرورش کرنے والی اِس مملکت نے اُن اُستادانِ قلم کی بلندیوں کی بدولت زبانِ فارسی کو احیاء کرتے ہوئے اُس زبان کو مشرق کی فرانسیسی جیسے اعلیٰ درجے تک پہنچا دیا ہے۔ اُس عظیم ادبیات کی عثمانی ادبیات پر تأثیر و نفوذ معلوم ہے۔ ایک زمانے میں دولتِ عثمانیہ کے رسمی نوشتہ جات کی زبان کا فارسی ہونا، اور اِسی طرح یاووز سلطان سلیم کے فارسی میں انشاء کیے گئے اشعار بھی معروف و مشہور ہیں۔ تُرکوں کے عظیم شاعرِ آتش زباں نامق کمال بیگ کی تحریروں میں، یونانیوں کے ہومر سے مقابلہ کرنے والے صاحبِ شاہنامہ ابوالقاسم فردوسی کی روح اور اُن کی سلاستِ انشاء و عظمتِ شعری ظاہر ہوتی ہے: خواصّ کو علم ہے کہ مرحوم نامق کمال شاہنامہ کو ازبر جانتے تھے۔
القصّہ، یورپ کے عالمِ مسیحیت میں تمدنِ یونان اور قومِ یونان جیسی شہرت رکھتی ہے، مشرق اور عالمِ اسلام میں ایران ویسی ہی ایک تاریخی روایت کا مالک ہے۔"
[محمد امین رسولزاده، ایران نهدیر؟، سبیلالرَّشاد، شوّال ۱۳۳۰ھ/۲۶ ستمبر ۱۹۱۲ء]
آخری تدوین:
