الف نظامی
لائبریرین
وارث دی نقل
(نجم حسین سید)
(نجم حسین سید)
کتاباں وِچوں کتاب وارث دی ہیر ہے۔ایس کارن نہیں پئی مغربی پاکستان تے شمالی ہندوستان وِچ گھرو گھری اُٹھدیاں بہندیاں ایہدیاں دساں پیندیاں ہن تے مذہبی کتاباں چھڈ کے ہور کِسے کتاب دی اینی ورتوں نہیں ہوندی۔ سگوں ایس کر کے پئی ایہناں گلاں دے ہوندیاں سندیاں جے شہر دی کِسے دکان تے لبھن جاؤ تاں دُکاندار تہاڈے مُونہہ ول ویکھے تے جے کِسے واقف دے گھر وِچ نظریں پے جاوے تاں تسیں اوہدا مُونہہ پئے ویکھو۔ شہراں وِچ گھٹ لوکاں ہیر نوں کتاب دی شکل وِچ ڈِٹھا ہے۔
ساڈے ملک وِچ ہیر بارے کھوج پڑچول تے جو ہے سو ہے کُجھ چر پہلاں تاں بزار وِچ کوئی نسخہ ای رلے باجھوں نہیں سی لبھدا۔ ایہناں سارِیاں گلاں دے پِچھے ساڈے اندرلے وسیب دی تاریخ مُونہہ کجی بیٹھی ہے تے ایہہ گھنڈ اکلیاں ہو کے ای لاہیے تاں لہندے ہن۔ ایس ویلے جیہڑی گل میں کرنی سی اوہ ایہہ ہے پئی اینیاں اوکڑاں ہوندیاں وی وارث نوں پڑھن سُنن والیاں دی کدے تھوڑ نہیں ہوئی۔ جے تھوڑ ہے تاں ایس گل دی پئی ہیر دے پڑھن سُنن والیاں دے جیہڑے ترے چار پکے پیڈے دھڑے بجھے ہوئے ہن اوہناں دھڑیاں توں وکھ ہو کے پڑھن والا کوئی وِرلا ای نظریں پیندا ہے۔
عام تاں ہیر نوں اِک دُکھانت پریت کہانی سمجھیا جاوندا ہے۔ پر اِک وڈا دھڑا پُورا یقین کیتی بیٹھا ہے پئی اصل وِچ وارث سلوک دِیاں رمزاں دا ویروا کیتا ہا جیہنوں عاماں لوکاں قصہ کر چھڈیا ہے۔ اِک نِکا دھڑا اوہناں سیانیاں دا ہے جیہڑے آکھدے ہن پئی وارث اصلو اصلیں کہانی راہیں لوکاں نوں چنگے ورتارے تے نیک سبھا دی مت دِتی ہے تے سانجھے وسیب دیاں پُرانیاں قانوناں دی رکھیا کیتی ہے۔ ایہہ گل وکھری ہے پئی ایس دھڑے دے سیانے وی آپنے بچیاں دیاں ہتھاں وِچ 'ہیر' دیندیاں سنگدے ہوون۔ اِک نِکا پر ڈھیر سیانا دھڑا اوہ ہے جیہدی نظر وِچ 'ہیر' اِک وڈا تے سنگھنا جنگل اے جیہدے وِچ ہر وچار تے ہر جذبہ کھپ جاوندا ہے۔ وارث پریت کوی وی ہے تے سالک وی اتے اخلاق دا پرچاری وی تے ہور سبھے کُجھ وی۔ اوہنے ہر سبھا دی لوڑ پُوری کرن لئی 'ہیر' لکھی آہی۔
وارث بارے ایہناں وکھو وکھ سوچاں دے سبب کھوجن بیٹھو تے اِک وکھرا لیکھ لکھیا جا سکدا ہے پر اِک گل صاف ہے پئی ایہناں ساریاں سوچاں وِچوں کوئی وی وارث دی ہیر دے اصلے نوں نہیں اپڑدی- بس باہروں باہر پِھر پِھرا کے لنگھ جاوندیاں ہن۔ہر دھڑا آپو آپنیاں سوچاں ساراں دے پُرانے سچے مُونہہ رکھی بیٹھا ہے تے 'ہیر' نوں ایہناں سچیاں وِچ ڈھالن دا جتن پیا کریندا ہے۔تے جیہڑی ڈاڈھی سوکھی جیہی گل آہی پئی ہیر دے آپنے اصلے نوں گوہ نال ویکھیا جاوے اوہ ہن ڈاڈھی اوکھی تھی گئی ہے۔
ویکھن نوں 'ہیر' دی کہانی کوئی نویکلی کہانی نہیں سگوں ایہہ نقشہ اُکا انجے ای ہے جیویں پُرانیاں پریت کہانیاں دی رِیت ٹری آوندی ہے۔ پیو دیاں لاڈاں وِچ پلیا پتر پیو دے مرن پچھوں بھراواں بھرجائیاں دے سلوک دا اکیا گھروں نکل ٹردا ہے تے دریا پار کر کے سوہپن دی دیوی نال اکھاں جا لاوندا ہے۔ کُڑی دے ماپے کُڑی دی بانہہ تاں پیسے والیاں دے ہتھ پھڑا دیندے ہن تے عاشق لائی دی لج پالن لئی ویس وٹا کے کُڑی دے مگر جا اپڑدا ہے تے کُڑی اوہدے نال اُدھل جاوندی ہے۔ تے اگوں اُدھالے دا انت دونہاں دی موت۔ پریت کہانی دے ایس پُرانے تے ڈھیر جانے پچھانے نقشے نوں ای خالی ویکھو تے وت وارث نوں پڑھن سُنن والیاں ساریاں دھڑیاں دے وچار وارو واری ایہدے اُتے مڑھ کے ویکھ لوو، ٹھیک ای جاپدے ہن۔ پر ویکھن والی گل تاں ایہہ ہے پئی وارث دی 'ہیر' نِرا ایہہ نقشہ ای نہیں۔ ایہہ نقشہ تاں وارث دے ہتھ وِچ مسالہ سی۔ وارث دا کمال تاں اوہ اٹکل ہے جیہدے راہیں وارث ایس نقشے نوں آپنے مطلب لئی ورتدا ہے۔
وارث دی ہیر اِک نقل اے۔ نقل (نکل) اجیہے سانگ نوں آکھدے ہن جس راہیں سوجھوان کلا کار جگ دے کُوڑ نوں بھنڈدے ہن۔ وارث نے ایس نقل دی اُساری وِچ ڈھنگ ایہہ ورتیا پئی بندے دے اِک وچار نوں اوہدے دوجے وچار نال، اِک جذبے نوں دوجے جذبے نال، مُونہہ دیاں اُچیاں بولاں نوں ڈِھڈ دیاں دڑ وٹیاں گنجھلاں نال، باہر دے ورتارے نوں اندر دے کھلارے نال اِنج بھڑایا پئی اوہدے نال دو واجاں جمن۔ اِک تاں ہاسے ٹھٹھے دی اُچی اُگھڑدی واج جیہڑی سُنن والے نوں اِکو واری پھڑ کے ہلون دیندی ہے تے دُوجی دکھ ونی سوچ دی واج جیہڑی ہولی ہولی پرچھاویں وانگوں بندے دے اندر ڈھلدی جاوندی ہے تے اِنج لگدا ہے جیویں وارث دا ہاسا وی اوہدی ایس سوچ دا ای اِک پکھ آہا۔
جِتھے بندے دے جذبے، وچار، اوہدے ظاہر باطن، اوہدے وسیب دے سانجھ والے تے اکلاپے والے رُوپ آپو وچ بِھڑدے ہن اوتھے نالو نال ای اوہدے گل کرن دے ڈھنگ، اوہدِیاں سینتاں تے اوہدے مُہاندرے دے رنگ وی اِک دُوجے نال ٹکراوندے ہن۔ کِتے کِتے تاں ایہہ ٹاکرے کھلیاں رنگاں وِچ صاف پئے لبھدے ہن پر بہتا وارث ایہناں نوں گجھیاں ای رکھدا ہے۔ جس وسوں وِچ وارث ہیر تے رانجھے نوں وساوندا ہے اوہدا ورتارا تاں پیسے تے نفعے کنفعے دا ورتارا ہے۔ ہیر رانجھے دے دوالے دا کوئی واسی آپنے نفعے کنفعے توں وکھ ہو کے نہیں سوچدا۔ کیہ یاری کیہ ساکاچاری، بندے دے ہر کچے پکے سانگے دا مُڈھ تے اخیر ایہو اصول ہے پئی ہر تول وِچ آپنا پلا بھارا رہنا چاہیدا ہے۔ ہر حیلے آپنا کم کڈھنا تے ٹورنا چاہیدا ہے۔ تے جس ویلے مطلب نکل آوے اوس ویلے سانگے دا بھار موڈھیاں تے اینویں نہیں چکی پھرنا چاہیدا۔ وارث دی دنیا وِچ ہر بندہ دوجے دا مُل اِک عام اوزار توں ودھ نہیں پاوندا۔ دُوجا وڈا قانون ایس وسوں دا ہے دھونس۔ جیہڑا وچار بندے دے آپنے مطلب لئی چنگا ہووے اوہنوں اوہ کُل خدائی واسطے ٹھیک جاندا ہے تے اوہنوں کُل خدائی اُتے لاگو کرن نوں آپنا حق سمجھدا ہے۔ تے جیہڑا وچار یا جذبہ اوہدے مطلب نال بِھڑدا کھیہندا ہووے اوہدی اوہ کِسے تھاں وی منتا ہوندی نہیں ویکھ سکدا۔
دھونس دے نالو نال وارث دی وسوں جُھوٹھ دا وی پالن کریندی ہے۔ ہر پدھر تے ہر رُوپ وِچ آپنے نیویں جیہے مطلب نوں اُچیاں اُچیاں گلاں وِچ ولھیٹ کے اگے کرن والے بندے ڈھیر لبھدے ہن۔ جیہناں گُناں دی منتا لوکائی وِچ چروکنی ہوندی آوندی ہے آپنے مطلب لئی اوہناں نوں ہر ویلے مُونہہ دھریا جاوندا ہے۔ ایسے ڈھول دا پول وارث دی نقل دِیاں چوبھاں کھولدیاں ہن۔
نظم دی مُڈھلی پِڑی وِچ وارث سانوں تخت ہزارے کھڑدا ہے تے موجو چودھری دے گھر نال ساڈا ٹاکرا کراوندا ہے:
اِک تخت ہزاریوں گل کیجے جتھے رانجھیاں رنگ مچایا ہے
چھیل گھبرو مست اربَیلڑے نیں سُندر اِک تھیں اِک سوایا ہے
کیہی صفت ہزارے دی آکھ سکاں گویا بہشت زمین تے آیا ہے
موجو چوہدری پنڈ دی پانڈھ والا چنگا بھائیاں دا سردار آہا
اٹھ پتر دو بیٹیاں تس دیاں سن وڈا ٹبر اتے پروار آہا
بھلی بھائیاں وِچ پرتیت اُسدی منیا چوترے اُتے سرکار آہا
دُوروں ویکھن نوں ایہہ تصویر تخت ہزارے دی کیہی من کھچویں ہے۔ ڈھیر سوکھا تے کھلے سبھا والا وسیب ہے۔ حیاتی وِچ ٹوہر وی ہے تے سوہپن وی۔ موجو چودھری دا باغ پروار وسدا رسدا ہے تے سارا پنڈ قبیلہ اوہدی چھتر چھاں ہیٹھ موجاں پیا ماندا ہے۔ مُکدی ایہہ پئی تخت ہزارہ کیہ ہے بہشت بھوئیں اتے ڈھل آیا ہے۔ پر ایہہ تصویر بس دوروں ای ویکھن جوگی ہے۔ جے کول جاؤ تاں ایسے بہشت وِچوں شریکے دے ساڑ دِیاں شوکراں کنیں پیندیاں ہن۔ موجو چودھری دی وڈیائیاں والی ہستی ہے جیہدے نال حیاتی دا قدر ہے تے اوسے دی چھاں ہیٹھ دھیدو دے بھرا ہن:
باپ کرے پیار تے ویر بھائی ڈر باپ دے توں پئے سنگدے نیں
جانو وارث آپ بہشت بھوئیں تے اتاریا تے مُڑ آپے اوس وِچ سپ چھڈ دتے۔ انج تاں ایہہ بہشت وِچ سپ والی رمز وارث اجیہی اٹکل نال ورتی ہے پئی گوہ کیتیوں باجھ دِسدی وی نہیں۔پر ایسے اِکو گھنڈی وِچ وارث حیاتی بارے آپنے سارے وچار سمیٹ گیا ہے۔پگ پگ سانوں حیاتی دے دو پکھ اوہدی کتاب وِچ کولو کول دھرے پئے لبھدے ہن۔ اِک تے باہر باہر دا سوہنی شان والیاں لشکدیاں نعریاں والا تے دُوجا اندر خانے کوجھے تے ہوچھے وپار دا۔ایسے اندرلے پکھ نوں دھیدو دے بھراواں بارے اِک سطر وِچ ٹھپیا ہے:
وارث شاہ ایہہ غرض ہے بہت پیاری ہور ساک نہ سَین نہ انگ دے نیں
ایس سطر دے اخیرلے ادھے وِچ واج اِنج کھچدی تے اِنج ڈھیندی ہے جیویں دھیدو دے بھراواں حیاتی دیاں ساریاں رس والیاں رُوپاں توں مُونہہ موڑ کے موت ول کر لیا ہووے- واج دی ایس کِھچ لٹک وِچ اِک اداسی وی رمکدی ہے، گیان دی اداسی۔
کہانی دا پُورا گیڑ گڑنوں پہلاں وارث اِک ہور تصویر راہیں آپنے وسیب دا مُہاندرا وکھاوندا ہے۔رات کٹن لئی رانجھا مسیتے جا وڑدا ہے۔ مسیتاں مُڈھ قدیم توں راہ ہارے پاندھیاں دے سر دا چھت ہوندیاں ہن۔ وارث جیہڑی مسیتے رانجھے نوں واڑدا ہے اوہدی گھڑت بنت دی مثال نہیں تے درس وی اوتھے اخلاق دیاں پُرانیاں چونویاں کتاباں دا ہوندا ہے۔ پر وڈے ناں تے شان والی ایس مسیت وِچ اِک گھروں بے گھر راہی دا کوئی قدر نہیں۔ عمارت دا سوہپن وی ظاہر دا ای ہے تے مُلاں وی ظاہر دا پجاری ہے۔ اوہنوں رانجھے دا باہرلا حال نہیں بھاوندا، نہ اوہدے کپڑے، نہ اوہدی ونجھلی۔ نظم دی ایہہ پِڑی تخت ہزارے والی مُڈھلی پِڑی نال چوکھی رلدی ہے۔ ایتھے وی وارث پہلوں ظاہر حال دی ودھا چڑھا کے شان دسدا ہے تے مگروں اندروں اصل دی گُھنڈی کھول کے کُوڑ دے اُچے اُسارے نوں ٹھٹھے دے وس پا دیندا ہے۔ ایتھے وارث دی نقل والی اٹکل دا جوبن ہے۔پہلوں مسیت دی باہرلی سوبھا ویکھو تے خیال وِچ ایہدے نالدی دُوجی تصویر اُگھڑدی ای نہیں:
مسجد بیت العتیق مثال آہی خانہ کعبیوں ڈول اُتاریا نیں
گویا اقصٰی دے نالدی بھین دُوئی شاید صندلی نور اُساریا نیں
پر ایہناں دونہاں سطراں نوں نیجھ لا ویکھو۔ ایہناں دی بنتر وِچ ای وارث کُجھ اجیہیاں سینتاں اُن گیا ہے جیہناں وِچوں ہولیاں ہولیاں ٹِچکراں کِھڑدیاں دِسدیاں ہن۔ دُوجی سطر وِچ 'گویا' تے 'شاید' دیاں ترکیباں جڑ کے پہلوں کیتی صفت دے رنگ اُتے ٹِچکر دا اجیہا چھٹا ماریوس جیہڑا پِھکا ہوندیاں وی ڈھیر گُوڑھا ہے۔ اٹکل اوہو ای ہے جیہڑی اگے ویکھ آئے ہاں:
کیہی صفت ہزارے دی آکھ سکاں گویا بہشت زمین تے آیا ہے
تُکاں وِچ 'نیں' والی سینت اوہناں لوکاں ول ہے جیہناں رل کے مسیت اُساری ہے۔ ایس واسطے مسیت دی ایس سلاہنا وِچ اصل سٹ لوکاں دے عام ورتارے اُتے ہے جیہڑے دِین دھرم دِیاں باہرلیاں رسماں رِیتاں نبھا کے ساریاں گُناں دی مالکی سانبھ لیندے ہن تے باقی عمر ڈاڈھے رجے رجے پِھردے ہن۔ سٹ کرن لئی کوئی دُوجی گل نہیں کرنی پئی، ڈھنگ ای اجیہا ورتیا ہے پئی اِکو گل وِچ سبھو کُجھ آجاوے۔
جس ویلے رانجھا مُلاں نال بِھڑ پیندا ہے تے اوہدیاں بولاں وِچوں مسیت دی ایس سلاہنا ول سینتاں اُلردِیاں ہن:
باس حلویاں دی خبر مُردیاں دی نال دعائیں دے جیوندے ماردے ہو
شرع چا سرپوش بنایا جے روادار وڈے گناہگار دے ہو
وارث شاہ مسافراں آیاں نوں چلو چل ہی پئے پکاردے ہو
دُوجی سطر وِچ سرپوش والی سینت حلوے دی باس ول وی ہے تے مُردے دی قبر ول وی کیونجے سرپوش دونہاں نوں ڈھکدا ہے۔ شرع دا پھوکا نبھا کیہ کُجھ کجن لئی کم آوندا ہے اِکو رمز وِچ دس گیا ہے تے جیہڑی سرپوش دی بہوں راکھی ہوندی ہے اوہدا سبب وی دس دتوس۔ اوہ پیار جیہڑا ہیٹھ کجیاں شیواں نال ہے۔
ایس سارے مناظرے اُتے وارث کُھلاتے مُونہہ بھرواں ہاسا کھنڈایا ہویا ہے۔ ایہہ ہاسا اوس وِتھ وِچوں اُگھڑدا ہے جیہڑی رانجھے تے مُلاں دے گل کرن دے ڈھنگ وِچ ہے۔ پردیسی مُنڈے نوں دباون تراہن لئی مُلاں آپنی گھڑی گھڑائی تے پکی زبان دا پُورا زور مریندا ہے۔ اوہ ڈاڈھی بنا لمکا کے گل کریندا ہے:
گھر رب دے مسجداں ہوندیاں نیں ایتھے غیر شرع ناہیں واڑیئے اوئے
کُتا اتے فقیر پلیت ہووے نال دُریاں دے بنھ ماریئے اوئے
نِیواں کپڑا ہووے تاں پاڑ سٹیے لباں ہون دراز تاں ساڑیئے اوئے
وارث شاہ خدا دیاں دُشمناں نوں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکاریئے اوئے
ایس کلام دا مُہاندرا پیا دسدا ہے پئی مُلاں دا دبکا تاں جیہڑا ہے سو ہے شاعر دا اصل مطلب مُلاں ہوراں دے اصلے دی نقل بناون دا ہے۔ پر ایہہ نقل پُوری رانجھے دے جواباں نال ہوندی ہے۔ رانجھا آپنے جواباں وِچ کدی مُلاں دا سانگ لاوندا ہے تے کدی مچل مار کے اوہنوں اجیہیاں لُوہن والیاں پُچھاں پُچھیندا ہے:
سانوں دس نماز ہے کاس دی جی کاس نال بنا کے ساریا نیں
ایس سطر دی تُک سانوں مُڑ مسیت دی سلاہنا والیاں سطراں ول کھڑدی ہے تے اِنج شاعر نقل دِیاں ساریاں پڑیاں نوں اِک دوجے نال گنڈھدا ٹُریا جاوندا ہے۔ مسیتوں نکل کے چنانہہ دے کنڈھے ول آؤ تاں وارث آپنے وسیبے دی اوہو تصویر اِک ہور رنگ وِچ وکھاوندا ہے۔نفعے کنفعے دی کھیڈ اُتے ہُن توڑیں جیہڑے پڑدے پئے ہوئے سن لُڈن ملاح آن کے اوہ وی لاہ سٹے ہن- لُڈن ملاح آپنی اندرلی نیت اُتے نہ دھیدو دے بھراواں والے اُتلیاں اُتلیاں مِٹھیاں بولاں دے پڑدے پاوندا ہے تے نہ شرع والے سرپوش دی مُتھاجی کریندا ہے۔ ایتھے وارث آپنے وسیب نوں ننگیاں کر کے ساڈے ساہویں کھلیاردا ہے تے اسیں کدیں ایس ننگ مننگی تصویر نوں ویکھدے ہاں تے کدیں اوہناں پڑدیاں نوں جیہڑے پہلاں تاں ہاسے ٹھٹھے دیاں ہُجھاں نال ہلدے سرکدے سن تے ہُن اصلوں لتھ کے پرانہہ پئے ہوئے ہن۔
لُڈن دی وڈھی خوری تے ہُوڑ مار دی کھٹی نوں کوئی سنگ نہیں۔ اوہنوں ہِینا کم کریندیاں کِسے سوہنے جُھوٹھ نوں مُونہہ دھرن دی لوڑ نہیں۔ اوہدا واہ چنانہہ دِیاں چھلاں اگے چڑھے بے وسے پردیسیاں تے پاندھیاں نال ہے تے اوہ بِنا ول ولھیٹ دیوں اوہناں نال جیویں چاہوے ورت سکدا ہے۔
لُڈن دی تصویر وارث اِکو سطر وِچ کِھچ دِتی ہے:
وارث شاہ میاں لُڈن وڈھی کپن کُپا شہت دا لدیا بانیاں نیں
ایس تصویر وِچ دو رمزاں ہن، اِک بانیے دی تے دُوجی مکھیر دی۔ ہوراں دی رت دے نِکے نِکے گُھٹ کِھچ کے آپنا گھر بھرن لئی ایہہ دوویں اِکو ہن تے آپنے کم دا پھل دونہاں دے نصیب نہیں ہوندا۔پھیر ماکھیوں دی مٹھاس اِک پاسے تے مکھی دا ڈنگ تے لُڈن دی جِیبھ دی کُٹرتن دُوجے پاسے۔ فرق ایہہ ہے پئی جیہڑی گل مکھیر وِچ قدرت دا کم نظر آوندی ہے، اوہو بانیے وِچ وڈا کوجھ بن کے دِسدی ہے۔ وارث بندے دے کوجھ نوں قدرت دے کم دے نال رکھ کے اوہنوں سانواں کر گیا ہے تے آپنی سٹ دے پھٹ نوں آپنے وچار دی موج نال میل گیا ہے۔ اُتوں اِنجے ای جاپدا ہے جیویں اوہنے لُڈن دی شکل وجہ بارے اینویں ہولی جیہی ٹِچکر ای کیتی ہووے۔
لُڈن دے ٹاکرے توں تھوڑا ای پہلوں نظم دی اوہ مشہور پِڑی آوندی ہے۔ جیہدے اندر وارث نے آپنی وسوں وِچ چڑھدا دینہہ وکھایا ہے۔ چیتیاں وِچ سدا کُھبے رہن والیاں بولاں وِچوں بول ہن:
چڑی چُوکدی نال جاں ٹُرے پاندھی پئیاں دُدھ دے وِچ مدھانیاں نیں
وارث دی ایہہ سویر وی ہمیش چیتے وِچ کُھبی رہن والی سویر ہے۔ ایس سویر وِچ اچنبھا گل کوئی نہیں اِک عام ویکھی ورتی ہے تے ایہو ای ایس نقشے دا اصل گُن ہے۔ وارث جیون دیاں عام گھروکی رُجھاں نوں اِک سطر وِچ پُرتا ہے تے اِنج پُرتا ہے پئی ایہناں عام رُجھاں وِچ اِک نویکلا گُن دِسن لگ پیا ہے۔ رُکھاں وِچ چُوکدیاں پکھیرواں پیَہیاں وِچ جاندیاں پاندھیاں تے گھراں وِچ کمیں لگیاں جنانیاں وِچ چڑھدے سورج دا اُدم ہے، اجیہا اُدم جیہنے بندے دے آپنے کم تے لوکائی دے کم تے قدرت دے کم نوں اِک اٹُٹ سبندھ وِچ بنھ کے اِک کر چھڈیا ہے۔ پر اجے ایہہ سبندھ ساڈیاں اکھاں ساہویں ہویا ای ہے تے لُڈن آن کے ایہنوں بھنن لگ پیندا ہے۔ وارث دی نظرے بھوئیں توں عرش ول اُٹھدیاں تے عرشوں بھوئیں اُتے ڈھیندیاں چِر نہیں لگدا۔
مُکدی ایہہ پئی رانجھے ہیر دے میلوں پہلاں وارث نے مطلب پُجاری وسیب دا نقشہ پُورا کر چھڈیا ہے۔ ایس وسیب دا مُہاندرا بھاویں دھیدو دے بھراواں والا ہووے تے بھاویں مُلاں والا ایہدا اندر لُڈن دا اندر ای ہے۔ ایس وسیب دی ایہو رِیت ہے پئی کم کڈھن لئی بھونکے کُتے دا یاں گُجھے سپ دا جیہڑا وی جچے رُوپ دھار لوو۔ ایہہ گل ویکھن والی ہے پئی مُلاں تے ملاح دوویں رانجھے اگے آپنے سبھا دا ویروا کردیاں "کُتے" دا لفظ ورتدے ہن۔ مُلاں آکھدا ہے:
کُتا اتے فقیر پلیت ہووے نال دُریاں دے بنھ ماریئے اوئے
وارث شاہ خدا دیاں دشمناں نوں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکاریئے اوئے
لُڈن آکھدا ہے:
ڈُوماں اتے فقیراں تے مفت خوراں دُوروں کُتیاں وانگ دُرکارناں ہاں
وارث ایتھے کُتے دی مثال رانجھے اُتے لاگو کریندا ہے۔ نمانا جیہا اوہ کتا جیہنوں ساری خدائی وِچ کِسے بوہے وی ڈھوئی نہیں کیوں جے اوہدے کولوں کوئی کم نہیں کڈھیا جا سکدا۔ ایہناں ترونہہ سطراں وِچ رانجھے جیہاں وجوداں لئی سنسار دی اکھ دیاں ساریاں کھوراں نوں، آپنے وسیب دے اصل ست نوں وِس دیاں گنڈھاں بنا کے وکھایوس پر نال ای آپنے ویہار موجب مُلاں تے لُڈن دیاں واجاں وِچ سانگ دا رنگ رکھ کے ساری گل اتے ہاسے دی کھنڈ کیر گیا ہے۔ اِک ہور رمز ایہہ ہے پئی نمانے کُتے دی مثال رانجھے اتے لاگو ہوندی ہے پر مُلاں تے لُڈن دی آپنی بولی سُن کے سُنن والے دا خیال بھونکے کُتے ول جاندا ہے، جیہنوں لوک آپنیاں مڈھ دیاں پالیاں نفعے کنفعے والیاں ریتاں دی راکھی لئی بوہے بنھ چھڈدے ہن۔ دھیدو دے بھراواں نوں تے کُھلا ای سپ آکھ گیا ہے۔
اجیہے ڈھب دے وسیب وِچ رانجھے جیہے بندے نوں تھاں کیہڑی لبھ سکدی ہے۔ ایس سنسار وِچ رانجھے دا رُوح اکلا ہے۔ اوہ اول آخر ظاہر باطن اِک بندہ ہے، ہور گھٹ نہ ودھ۔ پر وارث دی نقل وِچ رانجھے دی تھاں اُچیچی ہے۔ آپنے وسیب ہتھوں رانجھا اوکڑاں تاں کٹدا ای ہے پر ایس وسیب دے پڑدے پاڑن لئی اوہ کس وٹی ہے۔ ایتھوں دے ہر واسی دا اندر رانجھے نال ورتارے توں پچھانیا جاندا ہے۔وارث آپنی ایہہ کس وٹی بوہے بوہے کھڑدا ہے تے لوکائی دے اندرلے باہرلے رُوپاں دا نکھیڑا ایہدے ہتھوں کراوندا ہے، ایس کس وٹی اُتے آن کے جے کوئی پُگدا ہے تاں اوہ ہیر ہے۔ چنانہہ دے کنڈھے ہیر رانجھے دا میل اُتوں ویکھیاں تاں پُرانی رِیت دی پہلی نظر دے پیار والی گل لگدی ہے پر وارث دی نقل دی ایس جھاکی نوں گوہ نال ویکھو تاں اصل بھیت ہور لبھدا ہے۔ اصلو اصلیں ایہہ جھاکی تخت ہزارے والی جھاکی یاں مُلاں تے ملاح والیاں جھاکیاں کولوں اڈ نہیں۔ ہیر آپنی بیڑی وِچ انجان جٹ نوں سُتیاں ویکھ کے مچ پیندی ہے۔
ہُن ویکھو تے ایہہ اوہو گل لگدی ہے جیہڑی اسیں رانجھے اُتے اگے ورتدی ویکھدے آئے ہاں۔ ایہہ جنانی دے ویس وِچ کِتے دھیدو نوں اوہدا کوئی بھرا بھابی یا مسیت دا مُلاں تے نہیں ٹکر پیا۔ یا کِتے چنانہہ دے ایس کنڈھے اُتے لُڈن رن دا رُوپ تے نہیں دھار آیا؟ پر نہیں۔ حیاتی وِچ اِک واری بس اِکو واری اِک اجیہا روح رانجھے دے متھے لگدا ہے جیہڑا اوہنوں مطلب دی تکڑی نہیں تولدا کِسے ہور حساب اوہدا مُل پاوندا ہے- اِک واری بس اِک واری مطلب پُوجا دا منیا پرمنیا قانون مار کھا جاندا ہے۔ ایس جھاکی وِچ وارث دی کلا ایہو ہے پئی اوہنے پہلیاں جھاکیاں نال میل ملا کے ہُن دی گل نتاری ہے تے ہیر نوں ہُن توڑیں مِلیاں لوکاں نال رلا کے اوہناں کولوں وکھ کر لیا ہے۔ بنتر اوہو رکھ کے پہلیاں جھاکیاں والی ظاہر باطن دی کھیڈ ایتھے اُلٹا دِتیوس۔ ہیر دا تے پہلیاں پاتراں دا فرق نِرا سبھا دا ای فرق نہیں، ایہہ حیاتی دیاں دونہہ وچاراں دونہہ پنتھاں دا فرق ہے۔ تے اِک پنتھ توں دُوجے تیکر پندھ اِک سطر وِچ مُکایوس:
رانجھے اُٹھ کے آکھیا 'واہ سجن' ہیر ہس کے تے مہربان ہوئی
ایہہ پندھ رانجھے دے اُٹھن نال شروع ہوندا ہے تے ہیر دے ہسن نال مُک جاندا ہے۔ واج دا زور ایہناں دونہاں لفظاں اُتے ہے تے ایہہ دوویں جذبے دی پِینگھ دے دو سِرے ہن- ایہہ لفظ ہیر تے رانجھے نوں آہمنوں ساہمنے اِک اٹُٹ سبندھ وِچ کھلیار دیندے ہن جتھے رانجھے دی 'واہ سجن' دا تے ہیر دے ہس کے مہربان ہون دا کوئی اوڑک نہیں لبھدا۔
دوویں اِک دُوجے نوں اِنج پچھاندے ہن جیویں مُڈھ دے بھیتی ہوون۔ تے ایس جان پچھان نال اسیں اِکو الانگھے مطلب پوجا دے دُر دُرکار والے سنسار وِچوں بندیاں دے اندرلے ملاپ والے سنسار وِچ جا اپڑدے ہاں۔ ایس سطر تے آن کے پہلی واری گُجھیاں سٹاں تے کُھلیاں ٹوکاں والی کتھا اِک پاسے کر کے وارث جذبے دی گُوڑھی سچائی وِچ سانوں ساہ لین لئی کھلیاردا ہے۔
ہیر تے رانجھے دے باہرلے حال وِچ جیہڑی وِتھ ہے اوہ وارث اُچیچا سانوں کچھ وکھائی ہے۔ کتھے تاں پیسے والے سیالاں دی دھی، سرداریاں دے ماناں تے لاڈاں وِچ پلی ہوئی، تے کِتھے اوہ گھروں بے گھر جٹ۔ ہیر دے سوہپن دی صفت، اوہدیاں سہیلیاں وِچ اوہدا رُتبہ اُچیچا ودھا کے دسیوس۔ ہیر دے بُت دی صفت توں لاء بیڑی وِچ سُتے رانجھے دے اکھاں اُگھیڑن تیکر شعراں دا ٹورا بِگلاں دی چڑھدی واج والا ہے۔ ایس واج دے اُتانہہ چڑھن دے نال نال ہیر دا شان تے رُعب اُتانہہ اُٹھدا جاوندا ہے۔ تے مُڑ اچن چیت ای بِگلاں دا شور واؤں ہولیاں بولاں دِیاں رمزاں وِچ گواچ جاوندا ہے۔
ہیر دی صفت دا پینترا ایہہ ہے:
سُرخی ہونٹھاں دی لوہڑ دنداسڑے دا کھوجے کھتری قتل بزار وِچوں
یاں
قتل باش جلاد اسوار خونی نکل دوڑیا اُڑد بزار وِچوں
ایہناں سطراں وِچ باہرلے دکھاوے دِیاں چڑھتلاں ہن۔ جیہڑیاں تصویراں ایتھوں اُگھڑدیاں ہن اوہ بھریاں بزاراں دیاں تصویراں ہن جِتھے دربار دِیاں اُچیاں سوارِیاں تے لشکراں دی آواجاوی ہے تے خلقت اُچیاں شاناں نوں ویکھدی تے اوہناں کولوں بچدی ڈِگدی ڈھیندی ٹُری آوندی ہے۔ ظاہر دے دکھاوے دا بھاویں دکھاوا سوہپن دا ہووے تے بھاویں ناں پیسے دا، وسیب وِچ جیہڑا آدر ہوندا ہے ایس ویلے تیکر تاں ہیر اوہدی تصویر ہے۔ تے اگوں سُتے جٹ نوں جیہڑیاں جِھڑکاں دیوندی ہے اوہناں وِچ وی ایہو رنگ دسدا ہے:
اُٹھیں سُتیا سیج اساڈڑی توں لماں سُسری وانگ کیہ پیا ہیں وے
راتیں کِتے اُنیندرا کٹیو ای ایڈی نیند والا لُڑھ گیا ہیں وے
ایہہ بولی اُچی تے تکھی واج وِچ ماریوس۔ کیوں جے ایہہ اوس مان دی واج ہے جیہنوں اجے توڑیں کِسے سینت نال وی للکاریا نہیں۔ پر بس ایہدے توں اگے اِکو دم ای دکھاوے دی چڑھتل مُک جاوندی ہے تے اوہو واج مان دِیاں پَوڑِیاں ڈھل کے ملاپ والے اندر جا بہندی ہے۔
رانجھا ہیر دے پیو دے گھر چاک ہو جاندا ہے تے ہُن وارث دی نقل اِک ہور پینترے وِچ اُتردی ہے۔ ہُن توڑیں تاں رانجھا لوکاں دے پڑدے لاہون لئی کس وٹی ہا۔ ہُن اوہنوں پہلی واری آپنا کم کڈھن لئی وسیب دی مڈھلی رِیت موجب آپنے اُتے ظاہر دا پڑدہ پاونا پیا ہے۔ اوس لوکاں دے مکراں مونہوں گُھنڈ چکدیاں چکدیاں آپ مکر دا گھنڈ کڈھ لیتا ہے۔ فرق ایہہ ہے پئی اوہدے لانجھے اوہ نہیں جیہڑے ہور سنسار دے ویکھدے آئے ہاں۔ رانجھے دا ایہہ نواں رُوپ وارث دی نقل وِچ اِک نویں رمز گنڈھدا ہے۔ایس نویں رُوپ وِچ رانجھا وسیب دے ورتارے نوں ننگیاں کرن دی تھاویں اوہدا سانگ بنا کے دسدا ہے۔ اوہدے دوالے دے لوک آپنیاں اگلیاں ورتیاں وِچ رُجھے رہندے ہن پر اوہناں نوں پتہ نہیں پئی اوہناں دی آپنی بنائی کھیڈ وِچ اِک نواں تے ان چَجا کھڈار اوہناں نوں مات دے گیا ہے۔ مکر دی ایس کھیڈ وِچ ہیر رانجھے دی سنگی اے تے اوہو اوہنوں چالاں سمجھاوندی ہے۔
نقل دے ایس نویکلے پینترے وِچ اِک ہور وی رمز ہے- رانجھے دا لوکاں دے پڑدے لاہون والا کم ہُن لوکاں دے ہتھ چلا گیا ہے تے پڑدہ لہن دا ڈر رانجھے نوں ہے- اوہدے پڑدے پچھے پہلی جھاتی کیدو پاوندا ہے- کیدو وِچ مُلاں وی ہے تے دھیدو دے بھرا وی ہن تے لُڈن وی، پر اوہ آپ ایہناں وِچوں کوئی وی نہیں- اوہدے ظاہر دے کوجھ پاروں وسیب والیاں اوہنوں آپنے اندر کوئی تھاں نہیں دِتی تے اوہ آپنے اندر دے کوجھ نوں مُحکم کر کے وسیب دِیاں رِیتاں دار راکھا بن گیا ہے- تے ایسے حیلے آپنی تھاں آپ ول لیوس۔ تے ایہہ تھاں تدے پکی رہ سکدی ہے جے اوہ وسیب والیاں نوں ہلُونے دیندا رہوے۔ اوہدے آپنے کُوڑ وجود دا پڑدہ تدے ای رہ سکدا ہے جے اوہ ہورناں دی پت لاہوندا رہوے:
وارث شاہ پرائیاں جُھگیاں نوں اگ لا لنگے ہوریں سیکدے نی
ایس اِک سطر وِچ کیدو دے وجود دی ساری کہانی کر چھڈی ہے۔ اِک ساہ وِچ وارث کیدو دا اندرلا باہرلا حال تے ایس حال دا کارن سبھ کُجھ دس گیا ہے۔ اگ لا کے سیکن نال کرودھ دی کیڈی عجیب تصویر اکھاں اگے اُگھڑدی ہے پر ایس رمز دے پچھے سینت ایہہ وی ہے پئی لنگے دی آپنی جُھگی ہیر تے اوہدیاں سینگیاں ساڑ کے سواہ کر چھڈی آہی تے ہُن اوہ آپنے امبے ہوئے جوڑ پرائیاں سدھراں نوں پُھوک کے پیا سیکدا ہے۔ لوکائی دے دُرکارے کیدو نے لوکائی دے دُرکارے رانجھے دا کم آپنے سر چا لیتا ہے۔ ایہہ وی نقل دا اِک پکھ جانو۔
آخری تدوین: