فارسی شاعری مرزا غالب کی منتخب فارسی غزلوں کا منظوم اردو ترجمہ - ڈاکٹر خالد حمید

[اوشو]

زبردست حسان جی
خوش رہیں
بہت جئیں

 

[حسان خان]

این چه شور است که از شوقِ تو در سر دارم
دلِ پروانه و تمکینِ سمندر دارم

آهم از پردهٔ دل بی تو شرر می‌بیزد
شیشه لبریزِ می و سینه پُرآذر دارم

ای متاعِ دو جهان رنگ به عرض آورده
هان صلایی که ازین جمله دلی بردارم

من و پشتی که به خورشیدِ قیامت گرم است
تکیه بر داوریِ عرصهٔ محشر دارم

آن چرا در طرب و این ز چه ره در تعب است
خنده بر غفلتِ درویش و توانگر دارم

کیست تا خار و خس از رهگذرش برچیند
دگر امشب سرِ آرایشِ بستر دارم

پرتوِ مهر سیاهی ز گلیمم نبرَد
سایه‌ام سایه، شب و روز برابر دارم

سوخت دل بی تو ز وصلم چه کشاید اکنون
حسرتت بیشتر و ذوقِ تو کمتر دارم

کهنه تاریخیِ داغم، نفسم شعله‌ور است
شرحِ کشّافِ صد آتشکده ازبر دارم

هم ز شادابیِ نازِ تو به خود می‌بالم
ریشه در آب ز تارِ دمِ خنجر دارم

رازدارِ تو و بدنام کنِ گردشِ چرخ
هم سپاس از تو و هم شکوه ز اختر دارم

مرحبا سوهن و جان‌بخشیِ آبش غالب
خنده بر گمرهیِ خضر و سکندر دارم​

کیا قیامت ہے کہ ہے عشقِ ستم گر مجھ کو
دلِ پروانہ و تمکینِ سمندر مجھ کو

فرقت و عشق کی برکت سے تری، ہیں اے جاں
شیشہ لبریزِ مے و سینہ پُرآذر مجھ کو

رنگ و بو کا دیا سامانِ دو عالم لیکن
بخدا سارا یہ اک جو سے ہے کمتر مجھ کو

گرمیِ حشر جہنم سے نہیں کم، پر ہے
تکیہ بر داوریِ عرصۂ محشر مجھ کو

دیکھ بے اصلیِ تکلیف و طرب، آتا ہے
خندہ بر غفلتِ درویش و توانگر مجھ کو

خار و خاشاکِ رہِ یار چنو مت کہ ہوئی
آج اک خواہشِ آرائشِ بستر مجھ کو

دور ہوتی نہیں خورشید سے تاریکیِ جاں
وائے ظلمت، ہیں شب و روز برابر مجھ کو

دل جلا ہجر میں، کیوں وصل کی خواہش ہو، جب
بیشتر آرزو اور ذوق ہے کمتر مجھ کو

داغِ الفت کا مورخ ہوں میں ایسا کہ ہوئی
شرحِ کشّافِ صد آتش کدہ از بر مجھ کو

آرزو قتل کی ہے ایسی کہ قاتل تیرا
رکھتا شاداب ہے آبِ دمِ خنجر مجھ کو

پتّا ہلتا نہیں بن تیری رضا کے کوئی
رہتا پھر بھی ہے بہت شکوۂ اختر مجھ کو

چشمۂ عشق کی جاں بخشی سے غالب، آیا
خندہ بر گمرہیِ خضر و سکندر مجھ کو​

 

[الف عین]

مکمل ہونے پر اطلاع ضرور دینا

 

[حسان خان]

دود سودایِ تتق بست، آسمان نامیدمش​

دیده بر خوابِ پریشان زد، جهان نامیدمش​

​

وهم خاکی ریخت در چشمم، بیابان دیدمش​

قطره‌ای بگداخت، بحرِ بیکران نامیدمش​

​

باد دامن زد بر آتش، نوبهاران خواندمش​

داغ گشت آن شعله از مستی خزا‌ن نامیدمش​

​

قطرهٔ خونی گره گردید، دل دانستمش​

موجِ زهرابی به طوفان زد، زبان نامیدمش​

​

غربتم ناسازگار آمد، وطن فهمیدمش​

کرد تنگی حلقهٔ دام، آشیان نامیدمش​

​

بود در پهلو به تمکینی که دل می‌گفتمش​

رفت از شوخی به آیینی که جان نامیدمش​

​

هرچه از جان کاست در مستی، به سود افزودمش​

هرچه با من ماند از هستی، زیان نامیدمش​

​

تا ز من بگسست عمری، خوشدلش پنداشم​

چون به من پیوست لختی، بدگمان نامیدمش​

​

او به فکرِ کشتنِ من بود، آه از من که من​

لاابالی خواندمش، نامهربان نامیدمش​

​

تا نهم بر وی سپاسِ خدمتی از خویشتن​

بود صاحب‌خانه، اما میهمان نامیدمش​

​

دل زبان را رازدانِ آشنایی‌ها نخواست​

گاه بهمان گفتمش، گاهی فلان نامیدمش​

​

هم نگه جان می‌ستاند هم تغافل می‌کُشد​

آن دمِ شمشیر و این پشتِ کمان نامیدمش​

​

در سلوک از هرچه پیش آمد گذشتن داشتم​

کعبه دیدم، نقشِ پایِ رهروان نامیدمش​

​

بر امیدِ شیوهٔ صبر آزمایی زیستم​

تو بریدی از من و من امتحان نامیدمش​

​

بود غالب عندلیبی از گلستانِ عجم​

من ز غفلت طوطیِ هندوستان نامیدمش​

دود افسونِ نظر تھا، آسماں کہنا پڑا
اک پریشاں خواب دیکھا اور جہاں کہنا پڑا

تھا غبارِ وہم وہ، میں نے بیاباں کہہ دیا
تھا گدازِ قطرہ، بحرِ بیکراں کہنا پڑا

آگ بھڑکائی ہوا نے، میں اسے سمجھا بہار
شعلہ بن کر داغ جب ابھرا خزاں کہنا پڑا

قطرۂ خوں تھا بہ پیچ و تاب، دل جانا اسے
لہر تھی زہراب غم کی اور زباں کہنا پڑا

ناموافق تھی بہت غربت، وطن کہتے بنی
تنگ نکلا حلقۂ دام، آشیاں کہنا پڑا

اس طرح پہلو میں آ بیٹھا کہ جیسے دل تھا وہ
اس روش سے وہ گیا اٹھ کر کہ جاں کہنا پڑا

کٹ گئی جو عمر مستی میں وہی تھا سودِ زیست
بچ رہا جو کچھ بھی ہستی میں زیاں کہنا پڑا

دور تھا جب تک، نہ تھا کچھ بدگمانی کا گماں
آیا اور جب دور بیٹھا، بدگماں کہنا پڑا

قتل کی عادت تھی اس کو، لاابالی تھا بہت
ناسمجھ تھا، پر اسے نامہرباں کہنا پڑا

تھا مجھے منظور اسے مرہونِ منت دیکھنا
تھا وہ صاحب خانہ لیکن میہماں کہنا پڑا

رازدانِ دل نہ تھے لب، آیا ذکر اس کا اگر
گاہ بہماں کہہ دیا، گاہے فلاں کہنا پڑا

گو نگاہِ ناز جاں پرور ہے، ابرو دل فزا
اُس کو لیکن تیر اور اِس کو کماں کہنا پڑا

یوں طریقت میں ہر اک شے سے نظر آگے پڑی
کعبے کو بھی نقشِ پائے رہرواں کہنا پڑا

شیوۂ صبر آزمائی پر ترے جیتا تھا میں
یوں تیری فرقت کو اپنا امتحاں کہنا پڑا

بلبلِ باغِ عجم غالب، تُو جو پیدا ہوا
ہند میں، تو طوطیِ ہندوستاں کہنا پڑا​

× اس غزل کے کچھ اشعار صوفی تبسم کے ترجمہ کردہ ہیں۔

 

[ندیم احمد یار خان]

بہت اعلیٰ جناب

 

[حسان خان]

من و نظارهٔ رویی که وقتِ جلوه از تابَش
همی بر خویشتن لرزد پسِ آیینه سیمابش

زلیخا چهره با یعقوب شد، نازم محبت را
به بویِ پیرهن مانَد قماشِ پردهٔ خوابش

به گیتی ترکِ ذوقِ کام‌جویی مشکل است، اما
نویدِ خرّمی آن را که گیرد دل ز اسبابش

به فیضِ شرع بر نفسِ مزوّر یافتم دستی
چو آن دزدی که گیرد شحنه ناگاهان به مهتابش

به مستی چتر بستن‌های طاؤس است، پنداری
نشستِ ساقی و انگیزِ مینایِ میِ نابش

بساطی نیست بزمِ عشرتِ قربانیِ ما را
مگر بافند از تارِ دمِ ساطورِ قصابش

ز تارِ شمعِ تیزآهنگ ذوقِ ناز می‌بالد
به شرطِ آنکه سازی از پرِ پروانه مضرابش

مناز ای منعم و دی‌ماه گلخن تاب را بنگر
که خوابش مخمل و خاکسترِ گرم است سنجابش

ازین رختِ شراب‌آلوده‌ات ننگ آیدم غالب
خدا را یا بشُو یا بفگن اندر راهِ سیلابش

نہ ہوں میں ہی کہ جس کو ہے نہ تابِ روئے مہتابی
لرزتی دیکھ آئینے کی بھی ہے پشتِ سیمابی

وہ بوئے پیرہن، یعقوب کو دی جس نے بینائی
زلیخا کو کرے ہے بے بصر از شوقِ ہم خوابی

جہاں میں ترکِ ذوقِ کامجوئی ہے بہت مشکل
ہے خرم وہ، نہ دنیا میں ہو جس کو شوقِ اسبابی

بہ فیضِ شرع نفسِ دوں کیا قابو میں مَیں نے یوں
پکڑ لے جیسے شحنہ چور زیرِ ضوئے مہتابی

کرے پر کھول کے طاؤس جیسے رقص مستی میں
ہے ساقی جوش میں اور دور میں جامِ مئے نابی

سوا اس کے ہمارا کچھ نہ فرشِ بزمِ قربانی
جو بُنتے ہم ہیں از تارِ دمِ چاقوئے قصابی

بہت نغمات ذوقِ نازِ تارِ شمع سے نکلیں
پرِ سوزانِ پروانہ کرے گر کارِ مضرابی

وہ سوتا ناز سے ہے مخملوں کے گرم بستر میں
ہمیں پر خاکِ گلخن سے ملے گرمی ہے سنجابی

شراب آلودہ خرقہ باعثِ رسوائی ہے غالب
خدارا دھو اسے یا کر دے نذرِ راہِ سیلابی​

 

[حسان خان]

با همه گم گشتگی خالی بوَد جایم هنوز
گاه گاهی در خیالِ خویش می‌آیم هنوز

تا سرِ خارِ کدامین دشت در جان می‌خلد
کز هجومِ شوق می‌خارد کفِ پایم هنوز

خشک شد چندان که می جزوِ بدن شد شیشه را
همچنان گویی در انگور است صهبایم هنوز

بعدِ مردن مشتِ خاکم در نوردِ صرصر است
بی‌قراری می‌زند موج از سراپایم هنوز

تازه دُور افتادهٔ طرفِ بساطِ عشرتم
می‌توان افشرد می از لایِ پالایم هنوز

چشمم از جوشِ نگه خون گشت و از مژگان چکید
همچنان در حلقهٔ دامِ تماشایم هنوز

صد قیامت در نوردِ هر نفس خون گشته است
من ز خامی در فشارِ بیمِ فردایم هنوز

تا کجا یا رب فروشست اشکِ من ظلمت ز خاک
لاله بی‌داغ از زمین روید به صحرایم هنوز

با تغافل برنیامد طاقتم، لیک از هوس
در تمنایِ نگاهِ بی‌محابایم هنوز

همرهان در منزل آرامیده و غالب ز ضعف
پا برون نارفته از نقشِ کفِ پایم هنوز​

باوجودِ بے خودی، ہوں میں نہ کھویا اب تلک
گاہے گاہے ہووے ہے احساس اپنا اب تلک

کون سے صحرا کے کانٹے کی خلش ہے جان میں
ہے ہجومِ شوق سے دکھتا کفِ پا اب تلک

بدنصیبی سے مری شیشہ و ساغر خشک ہیں
کیا ہے انگوروں کے اندر میری صہبا اب تلک

خاک اڑتی ہے مری بن کے بگولہ دشت میں
بعدِ مردن بھی ہے دل بے تاب ایسا اب تلک

بزمِ عشرت سے نکل کے آ رہے ہیں ہم ابھی
صافِ بادہ دُرد رکھتا ہے ہمارا اب تلک

شوقِ جلوہ کر کے خوں ٹپکائے نظریں آنکھ سے
ہوں میں یوں در حلقۂ دامِ تماشا اب تلک

جب کہ میرے ہر نفس میں اک قیامت ہے بپا
کیوں ہے پھر یہ مجھ کو خوفِ حشرِ فردا اب تلک

دھوئی ظلمت یوں زمیں سے، خوں کے اشکوں نے مرے
ہے اُگاتا لالۂ بے داغ، صحرا اب تلک

ہے نہیں تابِ تغافل ہم میں، لیکن عشق میں
ہے تمنائے نگاہِ بے محابا اب تلک

ہم سفر پہنچے ہیں منزل پر مگر غالب مرا
نقشِ پا سے ضعف میں اٹھتا نہیں پا اب تلک​

 

[حسان خان]

سرچشمهٔ خونست ز دل تا به زبان، های
دارم سخنی با تو و گفتن نتوان، های

سیرم نتوان کرد ز دیدارِ نکویان
نظاره بود شبنم و دل ریگِ روان، های

در خلوتِ تابوت نرفتست ز یادم
بر تختهٔ در دوخته چشمِ نگران، های

ای فتویِ ناکامیِ مستان که تو باشی
مهتابِ شبِ جمعهٔ ماهِ رمضان، های

از جنت و سرچشمهٔ کوثر چه کشاید
خون گشته دل و دیدهٔ خونابه فشان، های

در زمزمه از پرده و هنجار گذشتیم
رامشگریِ شوق به آهنگِ فغان، های

سیماب تنی کز رمِ برق است نهادش
گردیده مرا مایهٔ آرامشِ جان، های

غالب به دل آویز که در کارگهِ شوق
نقشی‌ست درین پرده به صد پرده نهان، های​

سرچشمۂ خوں دل سے رواں تا بہ زباں ہے
کر سکتی نہیں حال زباں پھر بھی بیاں ہے

دیدار سے ہو سکتا نہیں سیر کبھی دل
کر سکتی نہ شبنم کوئی تر ریگِ رواں ہے

تاریکیِ تابوت میں بھی آتی نظر ہے
در پردہ، پسِ پردہ جو چشمِ نگراں ہے

تشنہ لبی رندوں کی بڑھی، آیا جو بن کر
تُو ماہِ شبِ جمعۂ ماہِ رمضاں ہے

جنت میں نہ سرچشمۂ کوثر سے شگفتہ
خوں گشتہ دل و دیدۂ خونابہ فشاں ہے

ہے زمزمۂ عشق نہ پابندِ دف و نے
نغمہ گریِ شوق بہ آہنگِ فغاں ہے

سیماب تنی، برق رَوی، جس کی ہے طینت
دیکھو وہ بنا کیسا مجھے راحتِ جاں ہے

دل تیرا جو اک کارگہِ شوق ہے غالب
نقشِ ازلی اس میں بصد پردہ نہاں ہے​

 

[حسان خان]

دیده‌ور آنکه تا نهد دل به شمارِ دلبری
در دلِ سنگ بنگرد رقصِ بتانِ آذری

فیضِ نتیجهٔ ورع از می و نغمه یافتیم
زهرهٔ ما برین افق داده فروغِ مشتری

تا نبوَد به لطف و قهر هیچ بهانه در میان
شکر گرفت نارسا، شکوه شمرد سرسری

ای تو که هیچ ذره را جز به رهِ تو روی نیست
در طلبت توان گرفت بادیه را به رهبری

هر که دل است در برش داغِ تو رویدش ز دل
تا چو به دیگری دهد، باز بری به داوری

بسکه به فنِ عاشقی غیرتِ غیر جان گزاست
با تو خوشم که جز تو نیست روی به هرکه آوری

رشکِ ملَک چه و چرا، چون به تو ره نمی‌برَد
بیهده در هوایِ تو می‌پرَد از سبکسری

کوثر اگر به من رسد، خاک خورم ز بی‌نمی
طوبیٰ اگر ز من شود، هیمه کشم ز بی‌بری

دردِ ترا به وقتِ جنگ قاعدهٔ تهمتنی
فکرِ مرا به زیرِ زنگ آئینهٔ سکندری

بینی‌ام از گدازِ دل در جگر آتشی چو سیل
غالب اگر دمِ سخن ره به ضمیرِ من بری​

دیدہ ور وہ جو، کرے گر جستجوئے دلبری
دیکھے قلبِ سنگ میں رقصِ بتانِ آذری

زہد اور تقویٰ کا فیض آتا مے و نغمہ سے ہے
حسنِ زہرہ سے افق پر ہے فروغِ مشتری

قہر کرتا ایک پر ہے، دوسرے پر مہر وہ
شکر جانے نارسا، شکوہ جو سمجھے سرسری

ریزہ ریزہ قلب کا کرتا ہے تیری جستجو
ہے تو سرگرداں مگر، ہے بے نیازِ رہبری

جس کے سینے میں ہے دل، رکھتا وہ تیرا داغ ہے
دلبری سے تُو ہر اک دل پر کرے ہے داوری

عاشقی جو بھی کرے تجھ سے تو اس کے واسطے
ماسوا تیرے نہیں، ہو جس کو حقِ دلبری

کیوں کروں رشکِ فرشتہ، وہ بھی بے تابی سے جب
اڑتا پھرتا ہے ہوائے شوقِ جلوہ میں تری

ہو شکایت بے نمی کی، گر ملے کوثر مجھے
گر ملے طوبیٰ، مقدر میں مرے ہو بے بری

درد تیرا جنگ میں رکھتا ہے زورِ رستمی
فکر میرا زنگ میں آئینۂ اسکندری

رہ ہو گر دل میں مرے غالب تجھے، تُو دیکھ کیا
یہ گدازِ دل کرے میرا جگر ہے آذری​

 

[انعام ندیم]

دوستو!، غالب کے درج ذیل شعر کا درست فارسی متن اور اردو ترجمہ درکار ہے۔ اگر کوئی صاحب مدد کرسکیں تو شکرگزار ہوں گا۔ شعر کچھ یوں ہے:
نا امیدی ما گردش ایام نہ دارد
روز کہ سیاہ شد سحر وشام ندارد

 

[محمد ریحان قریشی]

دوستو!، غالب کے درج ذیل شعر کا درست فارسی متن اور اردو ترجمہ درکار ہے۔ اگر کوئی صاحب مدد کرسکیں تو شکرگزار ہوں گا۔ شعر کچھ یوں ہے:
نا امیدی ما گردش ایام نہ دارد
روز کہ سیاہ شد سحر وشام ندارد

نومیدیِ ما گردشِ ایام ندارد
روزی که سیه شد سحر و شام ندارد

ہماری ناامیدی گردشِ ایام نہیں رکھتی (کیونکہ) وہ دن جو سیاہ ہو جائے شام اور سحر (میں فرق) نہیں رکھتا۔

 

[انعام ندیم]

نومیدیِ ما گردشِ ایام ندارد
روزی که سیه شد سحر و شام ندارد

ہماری ناامیدی گردشِ ایام نہیں رکھتی (کیونکہ) وہ دن جو سیاہ ہو جائے شام اور سحر (میں فرق) نہیں رکھتا۔

سراپا سپاس گزار ہوں، ریحان صاحب،جزاک اللہ۔