کلیات اسمعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 311

مکن نفی ِحکمت پس اے خودپرست
کہ نقاش نقشے بباطل نہ بست

3- پُنہ دانہ

روزے مشتے ز پنبہ دانہ
دہقاں بہ گرفت وشد زخانہ

ہر دانہ جدا بہرکنارے
بنشاندبخاک ِکشت زارے

دوداز دل ِدانہابرآمد
ہیہات زمان َماسرآمد

یک یک برحال ِخویش بگریست
درخاک چگونہ میتواں زیست

فریادزدندولب کشو دند
پیش ِدہقاں فغاں نمودند

آخر چہ گناہ وجرم دیدی
کزمسکن ِمابروں کشیدی

بودیم ترا زخانہ زاداں
درگوشہء کلبہ توشاداں

از حضرت ِخود چرا براندی
ویں خاک نہ فرق ِمافشاندی

گفتا بکنید صبر یک چند
خود ہست کشایشے دریں بند

رازے کہ بدیدہ ام ز آغار
درقلب ِشما نگنجدآں راز

بعد از دوسہ روز تخم ِنمناک
برشکل گیا برآمد از خاک

ہم خاک بفر خیش برداشت
ہم آب بحال ِدبے نظر داشت

خورشید بچشم ِلطف دیدش
باناز و نعیم پروریدیش

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 312

ہم باد ِصبا موافقت کرد
ہم ابر ِمطیر سایہ گستبرد

بالید بکشت روز تا روز
تاگشت نہال ِخاطر افروز

برسرزشگوفہ زدکلا ہے
برسبت ثمر زبعد ِماہے

پس گفت کہ عیش و کامرانی
زیں بہ بنود بہ زندگانی

دوران ِبقا مرابکام ست
ایں راحت و خوشدلی تمام است

مصٰواں زغم ِزوال گشتم
دانہ بودم نہال گشتم

دہقاں گفتش کہ حرف کم زن
زیں مرتبہ پیشتر قدم زن

بیسار سفر ہنوز باقی ست
صبح ِتودمیدو روز باقی ست

ہاں بازمکش عنان ِیکراں
میزن جرس وفراترک راں

مکشائے بہ نیمہ راہ بارت
اے چشم براہ ِانتظارت

باید عدم ووجوددیدن
تلخی وخوشی بسے چشیدن

البتہ بریخت برگ وہم بار
وزحاصل ِپنبہ گشت انبار

بازرگانش بچارسوبرد
درزیر ِشکنجہ اش بفیشرد

دستہ دستہ برسیمانش
برسبت وکشید کاروانش

نداف کماں زد وصفا داد
درچرخہ بدور ِدیگر افتاد

بودش پس ِہر ترول معراج
تارفت بکار گاہ ِنسٌاج

شدپارچہء گراں بہائے
باریک و نفیس وباصفائے

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 313

پس جامہءخوب ازاں بریدند
سلطان و گدا بہ برکشیدند

گفتا کہ خوش ست صحبت ِمن
فارغ شدم از نہال بودن

بارے زغرور سہ گراں شد
غافل زخیال ِامتحاں شد

تاژندہء وکہنہ گشت و پارہ
از کلف و غم ندیدچارہ

درصف ِ نِعال رفتہ از صدر
برمزبلہ ہا فتادہ بےقدر

بارزش گرد آورید کنٌاس
بسپرد بکار گاہ ِفرطاس

کاغذ سازاں بہم نشستند
تارو پودش زہم گسستند

برہم بزدندو کوفتندش
افتاد جدا از بند بندش

ریشہ ریشہ بہ آب درشد
حالا غفلت زسہ بدرشد

میگفت شکیب وصبر باید
باشد کہ در ِدگر کشاید

تاجلوہ بہ پیکر دگر ِکرد
پیراہن ِکاغذیں بہ برکرد

پھناودراز و باصفا شد
کاغذ گشت وہزار تاشد

راحت ہا دید بعد دردے
آمودہ گہر بہر نوردے

ازہر علمے و ہر کمالے
دردے شدہ مرتسم مثالے

برصفحہ نگار بست خامہ
صد نسخہ زہر کتاب و نامہ

جایافت بمکتب وبدیواں
آمد مقبول ِپاک طبعاں

صد باب ِخرد ازاں شدہ بار
بکشاد بسے خزینہءراز

 

[عمران خان]

صفحہ - 314

بنمود زرفتگاں نشانہا
شد بدرقہ بہرِکار دانہا

شرحے ز اوامر و نواہی
برخواند بہ بندگان ِشاہی

توقیع شد و مثال و منشور
طومار وصحیفہ ہائے مسطور

ہم آخرِکار گشت باطل
ازکارشد و نشست عاطل

پس گفت بہ حالتِ تحیٌر
دیدم بجہاں بسے تغیٌر

قدرت بخشید نفع و سودم
بہ زاب کہ امید بستہ بودم

بودم گلے تازہء بہ کشتے
پندشتہ کشت را بہشتے

زاں روز بہر مقام و ہر حال
بردند مرا باوجِ اقبال

تاآنکہ شدم کتابِ پُر مغز
حمال نکات و معنی نغز

اکنوں ہم امیدِ لطف دارم
کز جیب خزاں دمدبہارم

القصہ گرفت شعلہ دردے
شد منزلِ آخرینِ اوطے

از ساحت خاک زخت بربست
برشد بہ ہوا بمہر پیوست

4- شیر

شیر بگوید کہ منم پادشاہ
نیست مرا حاجتِ تاج و کلاہ

ناخن و سرپنجہء دندانِ من
بس بود ایں دببہء شانِ من

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 315

بانگ زنم تند چوبر دام ودد
زلزلہ درکوہ و بیاباں فتد

برسرِ صیدے کہ کنم پنجہ تیز
پوست بدرم کنمش ریز ریز

چوں بزنم برسرِ پیلِ دماں
رو بگریز آورد از بہم جاں

چوں بشکارے بکسایم کمیں
برق جہدہ شوم از خشم و کیں

وائے برآہو کہ درآید بہ پیش
روئے زمیں افگنمش سینہ ریش

پنجہ زنم دربنِ غارش برم
میکشم و میدرم و می خورم

حیف بریں خوئے تو اے شرزہ شیر
ازچہ بخونِ دگرانی دلیر

چونتو نخواہم کہ شوم پادشاہ
پادشہِ ظالم و کم خیرخواہ

پادشہِ ملک اگر بودمے
برہمہ مخلوق بہ بخشو دمے

جملہ بخوف اندز آئینِ تو
لب بکشایند بہ نفرینِ تو

جورو جفا سے توشیدہ سے آشکار
شاہِ نکو نام نہء زینہار

5-خجالت برگناہ

شہے بودبامہر دعا جز نواز
کہ رفتے بزنداں پےء کشف راز

بحالِ اسیراں نظر داشتے
ہم از ماجرا شاں خبرداشتے

جہانداز روزے بزنداں رسید
درآنجانے بدپنج کس تازہ دید

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 316

بخواندوز یک یک بپر سید حال
کہ چوں افتاد دند اندروبال

یکے گفت شاہاگناہم بنود
گواہم بناراستی لب کشود

دوم گفت قاضی عدوے من ست
سوم گفت ظنٌے بسوے من ست

چہارم چنپں گفت کائے شہریار
دگرکس خطا کردومن زیربار

سخن چوں بحجٌت بیار استند
رہائی زبندگراں خو استند

چونوبت بعاصی پنجم فتاد
زشرمگنہ مہر برلب نہاد

بصد رنج و افسوس گفتا کہ شاہ
یکے کیسہء زر بدزدیدم آہ
!
نگوین کہ ہستم سزائے کرم
بباطل نرفت ایں جفا برسرم

بفرمیدسلطان بداں شرمسار
توئی دزدواینہا امانت شعار

نباشد لفبہم و درایت قریں
بدیں بےگناہاں شوی ہمنشیں

بروزود ازینجا کہ کردم رہا
تو قابل نہء صحبتِ نیک را

6- کاخ ویرانہ

بگشتیم روزے بویرانہء
کہ بودہ ست ایوانِ شاہانہ

ندا آمداز تودہء سنگ وخشت
کہ بودیم وقتے چوخرم بہشت

مہیا زہر گو نہ سازِ نشاط
حریریں سرا پردہ قالیں بساط

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 317

بزرگان باشوکت وارجمند
نشستہ دریں بارگاہ بلند

بیک ناگہاں گردش روزگار
ببردہاز چمن رونق نوبہار

زدیارایں بقعہ یک تن نماند
شب آمد ولے شمع روشن نماند

زمانہ چوآں عفد بگیختہ
شدایں قصر پاشیدہء وریختہ

زباراں و سرما واز آفتاب
بگردیدبنیان محکم خراب

بجاہائے ایوان آراستہ
گیارستہ وخار بن خاستہ

زویرانہء بزم خنیاگراں
نمی خیزدالا نہیق خزاں

دریغا ازیں کاخ بافرٌوجاہ
کہ برگردآں ایستادے سیاہ

تو گویہ کہ خود طاق وایواں نداشت
نشیمن بنود وشبستاں نداشت

زدیوار و درہانشانے نماند
بریں ماجرا نوحہ خوائے نماند

مگرروبہاں مسکنے ساختند
شغالاں ہیا ہو درانداختند

ازاں کہ خدایان بانام وننگ
مبیں تودہائے گل وخشت و سنگ

نکو یادگارے کہ عدل ست وداد
از ایشاں ہمی خلق داردبیاد

7- ابروباراں

بسے سقف نیلی کن نگاہے
کہ آمد لکٌہءابر سیاہ ہے

باندک زوز گرد دابرافزوں
فراگیرد فضائے سطح گردوں

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 318

نقابے افگندبروئے خورشید
بروزر اندر شبِ تارے تواں دید

بفرد کوسِ رعد وبرجہد برق
بریزدآب و صحرا ہاشود غرق

زمینِ تشنہ گرددزودسیراب
کہ راحت ہارسد بعد از تب وتاب

ببارداز ہواچوں یک دوباراں
بروید سبزہ اندر مرغزاراں

بگرددزندہ خاکِ مردہء وخشک
بخنداندگل وبیروں دہدمشک

وزدبادِخنک تاغنچہ خندد
سمومِ جانگزا گورخت بندد

نسیمِ معتدل آید سبک پا
صبا غلتد بروئے فرشِ خضرا

بجوشد آبِ صافی ازتگِ چاہ
گیا درکشت بالد حسبِ دلخواہ

شود باراں چوہافرخندہ حالی
نماید پر طوطی زرعِ شالی

ہندستاں اگر باراں نہ بارد
زمینِ مزرعہ حاصل نیارد


8- پیر جلاب و خرش

پیر مردے بودوہمراہش پسر
سوئےنخاسے ہمے بردندخر

خود پیادہ ہر دو افتادہ براہ
خرسبک میرفت و میخوردےگیاہ

آں یکے دید وبگفت ایں ابلہاں
خویشتن در رنجِ راہ و خرجہاں

پیر بشنیدوچو خر در گل بماند
زود پشتِ خر پسر را برنشاند

پیشتر رفتند زابخااند کے
بانگ برزد از کنار رہ یکے

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 319

ہے اچرا شد سوارہ ایں پسر
پیر بیچارہ پیادہ رہ سپر

نوجواں آرام و پیرے درتعب
نیست ایں معنی زہنجارِ ادب

پیرچوں ایں طعن و شنعتہا شنود
طفل را آورداز مرکب فرود

خود بہ پشتِ خرنشستہ تشدرواں
طفلِ بیچارہ زپیش و پس دواں

بانگ برزد رہ روے کاپے پیر ِدوں
برگزیدیازچہاین طور ِزبوں

میدوانی طفل وگشتہ استی سوار
توز بے مہری نداری ننگ وعار

ایں سخن بشنید چوں پیر ِضعیف
کردحالاطفل راہا خود ردیف

دیگرے دید وبگفت اے مردِکار
خرزآن تست یا خود مستعار

پیر گفت آرے خزاز ملکِ من ست
گفت نےنے کذبِ تو خود روشن است

چوں خر ِمسکیں کشد بارِددمرد
حیف مالک گردلش نایدبدرود

می نہ زبید خر کشد بار ِشما
خرکشی باشد سزا وار ِشما

ایں شنیدہ زود تر زیرآمدند
ازسواری ہر دوتنسیر آندند

خر بہ بستند و کشید ندش بدوش
تابرندآں روئے پل بہر ِفروش

ایں تماشا کس ندیدہ درجہاں
مردماں انگشت حیرت دردہاں

پس بلادنداز سرآں پل عبور
خرز قید و بند گشتہ ناصبور

دست وپا ہازدرسن راپارہ کرد
پیر نتوانست ہیچک چارہ کرد

خربدریا اوفتادہ شد تلف
برزیانش پیرمی مالید کف

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 320

گفت باخود ایں سزائے آنکہ من
ہر کسے خوشنود خواہم ساختن

ہر کہ میجوید رضائے ہرکسے
درجہاں جو روزیاں بیند بسے

9-چوبکے میان سیلاب

زکوہستاں رواں شد سیلِ بیباک
کہ موجش چاک میزدسینہءخاک

بہ تندی سنگ رابرسنگ سودہ
درختانِ کہن را در ربودہ

میانِ موج اوچوبے سبکسار
ہیمرفت وہمیزدلاف بیسار

کہ میرانم من ایں آبِ رواں را
منم سالار خیلِ کارواں را

بساحل گفت کائے ساحل ندانی
کہ ازمن سیل راآید روانی

نمی بینی کہ ہست اندر کف من
زمام رفتن استادن ودیدن

دریں اندیشہ بودآں چوبک ہیچ
کہ آب افتادر راہِ کج وپیچ

رواں بگذشت آب ازنائے تنگے
ولمے درمان چوبکِ زیرِسنگے

بگفتاہیں مرا بگذارائے سنگ
بگستاخی مزن دردامنم چنگ

کہ جز من آب رایاور کہ باشد
چومن بگذارمش رہبر کہ باشد

منم ازراہ و رسم منزل آگاہ
مبادا آب بےمن گم کند راہ

بگفتا عرض کن درپیشِ ساحل
کہ دریا راست او میرِ مراحل

بگفت و گفت ساحل لب فروبند
کہ بیسارے زدند ایں لاف و رفتند

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 321

نہ بےآنہاتفاوت کرد دریا
بسے برد وبسے آورد دریا

نہ از آنہابدریادرنشانست
ولے مواجیِ دریاہماں ست

پس از تو ہمچنیں آیند بیسار
روند آخر دریں ورطہ نگونسار

10-طفلکے ومادرش

طفلکے برکنارِ حوض رسید
آبِ صافی درونِ حوض بدید

موجہادید از وزیدنِ باد
جائے خوش بودخاطرش بکشاد

خواست باسنگریزہا بازد
یک یک آں روئے آب اندازد

نوبت اولیں کہ دست کشاد
سنگریزہ میانِ آب افتاد

درعجب ماندہ ازتماشائے
کہ ندیدہ ست پیش ازیں جائے

سنگریزہ کہ خوردساحتِ آب
دائرہ زد چو ہالہءمہتاب

رفتہ رفتہ فراخ ترگشتہ
عاقبت غائب از نظر گشتہ

جمع آوردہ سنگریزہء چند
ہم چنیں روئے آب می افگند

مادرش کرد ہم بحوض گزر
ماجرا باز گفت با مادر

جنبشے کاں بچشم بےقدرست
اثرش بیں چہا بزرگترست

طرفہ نقشے برآب پیدا کرد
نقطہء را محیط پہنا کرد

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 322

گفت مادر کہ ہمچنیں ہرکاز
اولش اندک آخرش بسیاز

بس بدیدم کہ کمتریں عملے
کردہ پیدا عظیم تر خللے

اے بساذرہء نکوئی خاست
آفتابے بے شد وجہاں آراست

جان مادر بہ لہود بازی نیز
عبرتے ہست بہرِ اہلِ تمیز

11- آبگیرے ورودے

آبگیرے بہ رودِ ہمسایہ
گفت کائے گرم روتنک مایہ

بےمحابا کہ خرچ آب کنی
خانہء خود ہمے خراب کنی

ایں قدر تندمیردی شب و روز
ہے ! نداری خطرز حرٌِتموز

زود باشد کہ تیر ماہ رسد
مہرتابان بگرم گاہ رسد

باید آنگہ کشیدرنجِ دراز
کاب رفتہ بجونیایدباز

رودگفتش جواب ازسر ہوش
آبگیرا! خموش باش و مجوش

خوش ہمی آیدم رواں بودن
نے بخیلا نہ سرگراں بودن

زاں طرف گیرم ایں طرف بدہم
حیف باشد گرش بہ بند نہم

دائما در افاضہ بایدبود
مرگ خوشتر کہ زیستن بےسود

عاقبت آفتابِ تیر بتافت
برسرِ رودو آبگیر بتافت

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 323


تانشانے ز آبگیر نماند
رود فیاض ہمچناں میراند

سبزہ و گل دمیدہ اطرافش
شکرگویاں زعینِ الطافش

مست ومحو صدائے آب شدہ
ایمن از تابِ آفتاب شدہ

12- دو جوئے

دوجوگشتہ از کوہسار رواں
بوادی زیریں پےء ہم دواں

یکے خامش وسست وکم آب تر
دگرتند و موٌاج و بیتاب تر

بگفت ایں بداں اے کہ سستی کنی
کجا کار خود بادرستی کنی

بدیں کاہلی ہا کہ تومی روی
ہترسم کہ درخاکِ رہ گم شوی

ازیں پیش کائی بہ پہلوئے من
سفینہ ترددکند روئے من

بہرگوشہ دولت فشاں بگزرم
خرابے بدریائے اعظم برم

تومی باش قانع زروئے نیاز
فراتر روم من براہِ دراز

ولے جوئے خاموش پاسخ نداد
بہ آہستگی سر بصحرا نہاد

ہرآں جوئے کوچک کہ درعاہ دید
بہمراہی خود در؟ برگزید

ہیمرفت تاگشت پہن و طویل
چو جیحون وسیحون و دریائے نیل

زہر جاینے جست با خود رفیق
تواضع نمودش وسیع و عمیق

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 324


ولے جوئے مغرور برعکسِ آں
بہ تنہا خرامید دامن کشاں

بجوہائے دیگر نکردالتفات
فراہم نیادرد آب از جہات

بہ آخر دراں رود مدخل بحسبت
کہ کم مایہ میدیدش اندر نخست

13- کشفے وخرگوشے

مثلے گویم ارکنی درگوش
کشفے گوئے بردہ از خوگوش

سبک از جائے خود بروں جستند
بددیدن ہمے گردبستند

دور تر نقطہےنشاں دادہ
روبآں نقطہ ہر دو افتادہ

کشف آہستہ تر قدم بہ قدم
بےدرنگے ہمے رود پیہم

باز خرگوش تند گشتہ رواں
تیز تر ہم چو بادوبرق دوواں

سیروگردش کناں یمین ویسار
باز گردیدہ بر خطِ رفتار

یک دو میداں دویدہ در نفسے
خویشتن راہے ستودہ بسے

خندہ برسستی حریف زدہ
طعن و تشنیع برضعیف زدہ

چوں حریفس بگردِ اونرسید
پازرفتار باز پس بکشید

گفت حالا دمے بیاسایم
خود چرا زود راہ پیمایم

ہمہ راہ وروش بدادازیاد
دیدہ بربست وسربخواب نہاد

سنگ پشت از عقب رسید وگذشت
حفتہ خرگوش رابدید وگذشت

 

[عمران خان]

صفحہ - 325

رہ بریدہ بزحمتِ بسیار
پیشتر آمدہ بجائے قرار

خود بدانید تاکہ بردوکہ باخت
رخشِ فرزانگی بباید تاخت

14- طاؤس

نہ بینی کہ طاؤسِ گردن فراز
کشاید ہمے بال وپر ہابناز

زقوسِ قزح رنگہایش فزوں
توگوئی کہ از جنٌت آمد بروں

ولے بانگِ ناخوش کند متصل
چو شب بشونم ہولم آید بدل

سخن برگزیدم ازیں جانور
کہ دانش بہ است ازقباہائے زر

شرف آدمی را نہ بخشدلباس
چہ دیبائے معلم چہ کہنہ پلاس

بروازادب جامہ ترتیب کن
ترقی بہ تکمیل وتہذیب کن

زخود بینی وعجب وکبر وغرور
نہ راحت میسٌر شودنے سرور

مبادایں کہ من نیزطاؤس وار
برعنائی خود کنم افتخار

مرا زیب وزینت ہمیں قدربس
کہ یاراں کنند آفریں یک نفس

15- شیرے وموشے

موشکے درحضورِ شیر افتاد
شیر از بہرِ صید پینجہ کشاد

گفت ازروئے عجز موشِ ذلیل
اے شہ باوقار شیرِ جلیل

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 326

نتوانم رسانمت آزار
کمتریں بندہ ام مرا بگدار

گررودالتفات برسخنتنم
گاہباشد کہ خدمتے بکنم

شیر راعجزِوےپسند آمد
رحم برحالِ مسمند آمد

پس اماں جوئے رااماں بخشید
مردمی کرد وپنجہ باز کشید

شدبریں قصٌہ چند روزے دیر
تاگرفتارِ دام شدآں شیر

دام زاں گونہ برتنش پیچید
کہ بنوعے رہِ خلاص نہ دید

لاجرم شیر آہ و زاری کرد
موش بشنید و عزم یاری کرد

کہ مبادا رسد گزند و زیاں
بکشندش گروہِ آدمیاں

آمددخادمانہ دادسلام
پس بدنداں بریدرشتہءدام

رخنہء زد فراخ وکار بساخت
بند بگستوشیربیروں تاخت

16- سگے

بدریا سگے اسخواں درہں
شنا کرد واز عکس شددرگماں

کہ دارد سگے استخواں زیرِ آب
چومن درشنامی نماید شتاب

بدیدآں تماشا و ازروئے آز
فرشد بآب و دہن کریاز

کہ تاد روباید زسگ استخواں
ولے ازسگ واستخواں کونشاں

خود آں استخوانش تہِ آب شد
خجل باز گردید و بےتاب شد

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 327


بدل میدہد مردِ طالع قرار
بگیرآں دگرایں یکے رابدار

ولے آں رودایں نیایدبکف
طمع میکندایں وآں راتلف

غنیمت شمار انچہ آمد بدست
خوش آںکو بکنجِ قناعت نشست

بکار آورش انچہ دریافتی
خزف یافتی در گہر یافتی

17- گرگے

گرگے لبِ جوئے رفت وشد سیر
می خوردبراہ بجانبِ زیر

تاخواست کہ حیلہ پیش آرد
وانگاہِ گلوئے او فشارد

دیدش بناگہ خشم آلود
کائے برٌہء نابکار ومردود

شرمت ناید ازیں وتیرہ
کردی ہمی آب خوردتیرہ

گفتابہ ادب جنابِ والا
من زیرترم شماببالا

بالارود آب کے زپستی
برمن مکنید چیرہ دستی

چوں گرگ بحجتش فروماند
شرمندہ بہ پہلوئے دگرراند

ہاں!پارکہ یادِ من نمودی
دشنامِ غلیظ داداہ بودی

ایں بار اگر خطا نہفتی
ہاں پار بدم چیرابگفتی

گفتاہے ہے!! نیم خطاکار
شش ماہہ چہ بدیگویدت پار

من پارکہ خود نزادہ بودم
دشنام چگونہ داداہ بودم

 

[عمران خان]

صفحہ - 328

زیں گونہ کہ حجتِ قوی گفت
گرگازسرخیرگی برآشفت

گفتا تو اگر نگفتہءبد
شاید پدرِ تو گفتہ باشد

ایں گفت وبکشت وخورداورا
حجٌت نہ برد بدیِ خورا

18- محمود غزنوی

بگونید محمودِ فرخندہ خو
بہ طفلی بیاراست باغِ نکو

بہ پرداخت بستاں سرائے عجیب
کہ سنیذہ رابردے ازدل شکیب

پدرایکے روز مہماں بخواند
زبہر ِتماشائے ایواں بخواند

برفت وبدید وپسندید وگفت
کہ اے ملک ودولت ترا باد مفت

بدینہا نہ زیبد کنی فخر وناز
چرابر مگسہارزند شاہباز

چنیں کوشک وروضہء دلپذیر
تواند بناکرد ہریک امیر

تو پیرائے باغے بسروسمن
کہ مشکل تواں مثل آں ساختن

توآں قصر خرم بنا کن نہ دہر
کراں عاجز آیند میرانِ شہر

بپر سید آخر کدامست آں
منم بندہ فرمانِ شاہِ زماں

بگفتا کہ آں روضہء خوش ثمر
دل ایل علم ست و اہلِ ہنر

تو گر علم و فضل و ہنر پروری
دراقصائے عالم کنی سروری

پدرہرچہ از نصح گوہر فشاند
براب بود محمود تا ملک راند

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 329

عطادادوبنواخت اہل ہنر
درآفاق شد نام نیکش سمر

خرد مند مردم زہر مر زو بوم
درآوردہ پائے سریرش ہجوم

شدالقصہٌ غزنیں عروس البلاد
دراں بودا زہرفتے اوستاد

نہ سلطاں بماند ونہ سلطانیش
مگر قصہائے جہانبانیش

19- بیرام و قاسم

چو اقبالروازہمایوں بتافت
زہندوستاں سوئے ایراں شتافت

پریشاں شدش کاروساماں تباہ
فروکوفت طبل شہی شیرشاہ

پراگندہ گشتند یاران او
مگر جمعے از جاں نثاران او

خیال فراقت بسرد اشتند
پےءشاہ معزول برداشتند

از انجملہ بیرام وقاسم دومرد
کہ بودند در وضع اخلاص فرد

برآقائے دیرینہ دل شاں طپید
وفا ہمچوپیکاں بہ پہلو خلید

شبے راست کردند عزم گریز
نشستند بربارگیہائے تیز

جداگشتہ از مخیم شیرہ شاہ
بایراں زمیں باز جستندراہ

ولے نیمہ رہ شیر شاہی سفیر
نمودایں گریزندگاں را اسیر

چو قاسم نکو فربہ اندام بود
بصورت قوی تر زبیر ام بود

گماں برد بیرام و بندش نہاد
بروں جست بیرام چوں بقر و باد

 

[عمران خان]

کلیات اسمٰعیل میرٹھی۔۔صفحہ- 291 تا 330

صفحہ - 330

ولے کرد اندیشہ دربینِ راہ
کہ بنود بمردی بترزیں گناہ

کہ یارے شود فدیہءخونِ من
تفو برمن و ہمتِ دونِ من

پشیماں شد و شرمگیں از فرار
عناں باز پیچیدو گفت آشکار

منم خان بیرام اے مراں
نہ آں مرد بیچارہء خستہ جاں

خدارا زبندش رہائی دہید
ہماں بند بردست وپایم نہید

چو قاسم دلیریِ بیرام دید
بہ احوالِ او لب بدنداں گزید

چراآمد ایں یار ِبگریختہ
مبادا کہ خونش شود ریختہ

گرایں باز پراں در افتد بدام
مراجان شیریں شود تلخ کام

نمودند بارے از وکشفِ راز
کہ ازراز سربستہ برگوئے باز

بگفتا کہ ایں خادمِ باوفا
نخواہد کہ برمن بہ بیند جفا

دلش سوخت برحالتِ زار ِمن
کہ بودست وقتے نمکخوار ِمن

زروے وفاداری آمد دواں
کہ تافدیہء من شود ایں جواں

وگرنہ منم خان بیرام وبس
نجویم رہائی بہ امدادِ کس

دریں طرفہ دعوی مرد آزمائے
پژوہندہ را خیرہ شد عقل ورائے

مگر قول بیرام باورنداشت
نہ ایں راگرفت ونہ آنراگذاشت

زجان رفت قاسم دریں داوری
فروماند بیرام از یاوری

بزرگاں کہ برتر نشیں بودہ اند
براہ فتوٌت چنیں بودہ اند