میں نے «سیِّد عِمادالدین نسیمی» کی ایک تُرکی مُتَصَوِّفانہ غزل، کہ جو شاید اُن کی مشہورترین غزل ہے، کو اُردو میں ترجمہ کیا ہے۔ مختلف نُسخوں میں اِس غزل کے متن میں جُزئی اختلاف نظر آئے ہیں، اور ابیات کی ترتیب میں بھی اختلاف موجود ہے۔ مَیں نے دیوانِ اشعارِ تُرکیِ نسیمی کے اُس مطبوعہ نُسخے کو بُنیاد بنایا ہے جس کو ایرانی آذربائجانی ادبیاتشِناس «حُسین محمّدزاده صِدّیق» نے تصحیح کر کے شائع کیا ہے۔ غزل کا وزن «مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن» ہے، اور غزل کی ردیف «سېغمازام» (مَیں نہیں سماتا/مَیں نہیں سماؤں گا) ہے۔
===============
منده سېغار ایکی جهان، من بو جهانا سېغمازام
گوهرِ لامکان منهم، کَون و مکانا سېغمازام
مجھ میں دو جہان سما جاتے ہیں، [لیکن] میں اِس جہان میں نہیں سماتا۔۔۔ میں گوہرِ لامکاں ہوں، میں کَون و مکاں میں نہیں سماتا۔
عرش ایله فرش، کاف و نون، منده بولوندو جُمله چۆن
کس سؤزۆنۆ اوزالتما کیم شرح و بیانا سېغمازام
عرش و فرش اور کاف و نُون چونکہ ہمہ مجھ میں پائے گئے (یا وُجود میں آئے) ہیں۔۔۔ [لہٰذا] اپنے سُخن کو قطع کر لو اور دراز مت کرو، کیونکہ میں شرح و بیان میں نہیں سماتا۔
کوَن و مکاندېر آیَتیم، ذاتا گیدهر بِدایَتیم
سن بو نِشان ایله منی بیل که نِشانا سېغمازام
میری آیت کَون و مکان ہے، میری بِدایت ذات تک جاتی ہے۔۔۔ تم مجھ کو اِس نشان کے ذریعے جانو کیونکہ میں نِشان میں نہیں سماتا۔
کیمسه گُمان و ظنّ ایله اۏلمادې حق ایله بیلیش
حقّی بیلهن بیلیر که من ظنّ و گُمانا سېغمازام
کوئی [بھی] شخص گُمان و ظنّ کے ذریعے سے حق [تعالٰی] سے آشنا نہ ہوا۔۔۔ حق [تعالیٰ] کو جاننے والے جانتے ہیں کہ میں ظنّ و گُمان میں نہیں سماتا۔
صورَته باخ و معنییی صورت ایچینده تانې کیم
جِسم ایله جان منهم ولی جِسم ایله جانا سېغمازام
صورت کی جانب نِگاہ کرو، اور معنی کو صُورت کے اندر پہچانو [اور جانو]!۔۔۔ جِسم و جان مَیں ہوں، لیکن میں جِسم و جان میں نہیں سماتا۔
هم صدفهم، هم اینجییهم، حشر و صِراط اسینجییم
بونجا قُماش و رخْت ایله من بو دُکانا سېغمازام
میں صَدف بھی ہوں اور مَروارید (موتی) بھی ہوں۔۔ میں حشر و صِراط کا مالِک (یا حشر و صِراط کی باد) بھی ہوں۔۔۔ اِس قدر مال و متاع کے ساتھ مَیں اِس دُکان میں نہیں سماتا/نہیں سماؤں گا۔
گنجِ نِهان منهم، من اوش، عینِ عیان منهم، من اوش
گَوهرِ کان منهم، من اوش، بحره و کانا سېغمازام
گنجِِ نِہاں مَیں ہوں، میں یہ رہا۔۔۔ عَینِ عیاں مَیں ہوں، میں یہ رہا۔۔۔ گَوہرِ کاں مَیں ہوں، میں یہ رہا۔۔۔ میں بحر و کان میں نہیں سماتا/نہیں سماؤں گا۔
گرچه مُحیطِ اعظمهم، آدَمی آدېم، آدَمهم
طُور ایله کُن فَکان منهم، من بو مکانا سېغمازام
اگرچہ میں اوقیانوسِ اعظم ہوں۔۔۔ [تاہم] میرا نام آدَمی ہے، اور میں آدَم (اِنسان) ہوں۔۔۔ «طُور» اور «کُن فَکان» مَیں ہوں، میں اِس مکان میں نہیں سماتا۔
جان ایله هم جهان منهم، دهر ایله هم زمان منهم
گؤر بو لطیفهنی که من دهر و زمانا سېغمازام
جان اور جہان بھی مَیں ہوں، دہر اور زمان بھی مَیں ہوں۔۔۔ [لیکن] اِس لطیف نُکتے کو دیکھو کہ میں دہر و زمان میں نہیں سماتا۔
انجُم ایله فلَک منهم، وَحْی ایله هم مَلک منهم
چک دیلینی و ابسهم اۏل، من بو لِسانا سېغمازام
انجُم اور فلَک بھی مَیں ہوں، وحی اور ملَک بھی مَیں ہوں۔۔۔ اپنی زبان کو کھینچ لو (خاموش ہو جاؤ) اور گُنگ ہو جاؤ۔۔۔ میں اِس لِسان میں نہیں سماتا/نہیں سماؤں گا۔
ذرّه منهم، گۆنهش منهم، چار ایله پنج و شش منهم
صورَتی گؤر بیان ایله چۆن که بیانا سېغمازام
ذرّہ مَیں ہوں، خورشید مَیں ہوں، چار [عَناصِر]، پنج [حواس]، اور شش [سَمتیں] مَیں ہوں۔۔۔ بیان کے ساتھ صورت کو دیکھو، کیونکہ میں بیان میں نہیں سماتا۔
ذات ایلهیهم، صِفات ایله، گُلشکَرهم نبات ایله
قدر ایلهیهم برات ایله، پستهدهانا سېغمازام
میں ذات کے ہمراہ ہوں اور صِفات کے ہمراہ۔۔۔۔ میں نبات (کینڈی/ٹافی) اور گُلشَکَر ہوں۔۔۔ میں شبِ قدر و شبِ برات کے ہمراہ ہوں۔۔۔ میں پِستہدہن [چیز] میں نہیں سماتا۔
شهد ایله هم شَکَر منهم، شمس منهم، قمر منهم
روح و روان باغېشلارام، روح و روانا سېغمازام
شہد و شَکر بھی مَیں ہوں، شمس مَیں ہوں، قمر مَیں ہوں۔۔۔ میں روح و جان عطا کرتا ہوں، میں روح و جان میں نہیں سماتا۔
تیر منهم، کمان منهم، پِیر منهم، جوان منهم
دَولتِ جاودان منهم، اینه و آنا سېغمازام
تِیر مَیں ہوں، کمان مَیں ہوں، پِیر (بوڑھا) مَیں ہوں، جوان مَیں ہوں۔۔۔ جاودانی دَولت و اِقبالمندی مَیں ہوں، مَیں اِین و آں میں نہیں سماتا۔
(اِس بیت کے مصرعِ دُوُم کا یہ متن بھی نظر آیا ہے: "دَولتِ جاودان منهم، آینهدانا سېغمازام" یعنی جاودانی دَولت و اِقبالمندی مَیں ہوں، میں آئینہدان میں نہیں سماتا۔)
یئر و گؤیۆ دۆزهن منهم، گئری دؤنۆب پۏزان منهم
جُمله یازې یازان منهم، من بو دیوانا سېغمازام
زمین و آسمان کو ترتیب دینے والا مَیں ہوں، [بعد ازاں] واپَس پلٹ کر تباہ کرنے والا مَیں ہوں۔۔۔ تمام تحریروں (یعنی سرنوِشتوں) کو لِکھنے والا مَیں ہوں۔۔۔ میں اِس دِیوان [و دفتر] میں نہیں سماتا/نہیں سماؤں گا۔
نارا یانان شجَر منهم، چرخه چېخار حجَر منهم
گؤر بو اۏدون زبانهسین، من بو زبانا سېغمازام
آتش میں جلنے والا شجَر مَیں ہوں، چرخ کی جانب [بالا] جانے والا سنگ مَیں ہوں۔۔۔ اِس آتش کے زبانے کو دیکھو۔۔۔ میں اِس زبان (یا اِس زبانۂ آتش) میں نہیں سماتا۔
گرچه بو گۆن نسیمییهم، هاشِمییهم، قُریشییهم
بوندان اولودور آیَتیم، آیَته شانا سېغمازام
اگرچہ اِمروز مَیں «نسیمی» ہوں، ہاشِمی ہوں، قُریشی ہوں۔۔۔ [لیکن] میری آیت اِس سے عالیتر ہے۔۔۔ میں آیت و شان میں نہیں سماتا۔
(سیّد عمادالدین نسیمی)
مُتَرجِم: حسّان خان
===============
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü məkana sığmazam.
Ərş ilə fərşü kafü nun məndə bulundu cümlə çün,
Kəs sözünü uzaltma kim, şərhü bəyana sığmazam.
Kövnü məkandır ayətim, zata gidər bidayətim,
Sən bu nişan ilə məni bil ki, nişana sığmazam.
Kimsə gümanü zənn ilə olmadı həqq ilə biliş,
Həqqi bilən bilir ki, mən zənnü gümana sığmazam.
Surətə baxü mə’niyi surət içində tanı kim,
Cism ilə can mənəm, vəli cism ilə cana sığmazam.
Həm sədəfəm, həm inciyəm, həşrü sirat əsinciyəm,
Bunca qumaşü rəxt ilə mən bu dükana sığmazam.
Gənci-nihan mənəm, mən uş, eyni-əyan mənəm, mən uş,
Gövhəri-kan mənəm, mən uş, bəhrəvü kana sığmazam.
Gərçi mühiti-ə’zəməm, adəmi adım, adəməm,
Tur ilə künfəkan mənəm, mən bu məkana sığmazam.
Can ilə həm cahan mənəm, dəhr ilə həm zaman mənəm,
Gör bu lətifəni ki, mən dəhrü zamanə sığmazam.
Əncüm ilə fələk mənəm, vahy ilə həm mələk mənəm,
Çək dilini vü əbsəm ol, mən bu lisana sığmazam.
Zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncü şeş mənəm,
Surəti gör bəyan ilə, çünki bəyana sığmazam.
Zat iləyəm, sifat ilə, gülşəkərəm nabat ilə,
Qədr iləyəm bərat ilə, pistədəhana sığmazam.
Şəhd ilə həm şəkər mənəm, şəms mənəm, qəmər mənəm,
Ruhü rəvan bağışlaram, ruhü rəvana sığmazam.
Tir mənəm, kaman mənəm, pir mənəm, cavan mənəm,
Dövləti-cavidan mənəm, inəvü ana sığmazam.
Yerü göyü düzən mənəm, geri dönüb pozan mənəm,
Cümlə yazı yazan mənəm, mən bu divana sığmazam.
Nara yanan şəcər mənəm, çərxə çıxar həcər mənəm,
Gör bu odun zəbanəsin, mən bu zəbana sığmazam.
Gərçi bu gün Nəsimiyəm, haşimiyəm, qureyşiyəm,
Bundan uludur ayətim, ayətə şana sığmazam.
