متفرق ترکی ابیات و اشعار

[حسان خان]

ایرانی آذربائجانی شاعر سید محمد حُسین بہجت شہریار تبریزی اپنے شُہرۂ آفاق تُرکی منظومے 'حیدر بابایه سلام' (حیدر بابا کو سلام) کے ایک بند میں اپنے قریے 'خُشگَناب' میں گُذارے زمانۂ طِفلی کو یاد کرتے ہوئے کہتے ہیں:
خزان یئلی یارپاخ‌لارې تؤکن‌ده
بولوت داغ‌دان یئنیب کنده چؤکن‌ده
شئیخل‌ایسلام گؤزل سسین چکن‌ده
نیسگیل‌لی سؤز اۆره‌ک‌لره د‌ه‌یه‌ردی
آغاش‌لار دا آللاها باش ایه‌ردی
(شهریار تبریزی)
[اُس وقت کی یاد بخیر! کہ] جب بادِ خزاں برْگوں (پتّوں) کو گِرا اور بِکھرا دیتی تھی۔۔۔ [اور] جب ابر کوہ سے نیجے آ کر دِہکَدے (گاؤں) میں بیٹھ جاتا اور ڈھانپ لیتا تھا (یعنی ابر اور دُھند دِہکَدے کو ڈھانپ لیتے تھے)۔۔۔ [اور] جب شیخ الاسلام اپنی زیبا صدا بلند کرتا تھا۔۔۔ [اُس کا] پُردرد سُخن دِلوں کو چُھوتا اور اثر کرتا تھا۔۔۔ [جس کو سُن کر] درخت بھی اللہ کے پیش میں سر جھکاتے تھے۔
× شیخ الاسلام = ایک خوش صدا مقامی واعظ کا نام

Xəzan yeli yarpaxları tökəndə,
Bulut dağdan yenib kəndə çökəndə,
Şeyxəlislam gözəl səsin çəkəndə,
Nisgilli söz ürəklərə dəyərdi,
Ağaşlar da Allaha baş əyərdi.

× مندرجۂ بالا بند گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

 

[حسان خان]

قول یارانمامېشام یارانان‌دا من،
هئچ کسه اۏلمارام نه قول، نه اسیر.
قورتولوش عصری‌دیر اینسانا بو عصر،
اسیر اۏلان‌لار دا بوخۏوون کسیر.
(بولود قاراچۏرلو 'سهَنْد')
میں خَلق ہوتے وقت غُلام خَلق نہیں ہوا ہوں
میں کسی بھی شخص کا غُلام یا اسیر نہیں ہوؤں گا!
یہ دَور انسان کے لیے دَورِ آزادی و رَہائی ہے
جو اشخاص اسیر ہیں وہ بھی اپنی زنجیرِ پا کو توڑ رہے ہیں

Qul yaranmamışam yarananda mən,
Heç kəsə olmaram nə qul, nə əsir.
Qurtuluş əsridir insana bu əsr,
Əsir olanlar da buxovun kəsir.

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے تھا۔
× مندرجۂ بالا بند گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

 

[اریب آغا ناشناس]

که دونیم اۏلور آنې آنسا دلِ رُستم و سام

اس کی وضاحت کردیں

 

[حسان خان]

اس کی وضاحت کردیں

آنې (اۏنو) = اُس کو
آنماق = ذکر کرنا، تذکرہ کرنا، یاد کرنا، یاد آوری کرنا، ذہن میں لانا
آنسا = (حالتِ شرطی) اگر ذکر کرے، اگر یاد کرے وغیرہ

 

[حسان خان]

ایرانی آذربائجانی شاعر سید محمد حُسین بہجت شہریار تبریزی اپنے شُہرۂ آفاق تُرکی منظومے 'حیدر بابایه سلام' (حیدر بابا کو سلام) کے ایک بند میں اپنے قریے 'خُشگَناب' میں گُذارے زمانۂ طِفلی کو یاد کرتے ہوئے کہتے ہیں:
حئیدربابا، میراژدر سس‌له‌نن‌ده
کند ایچینه سس‌دن کۆی‌دن دۆشن‌ده
عاشېق رۆستم سازېن دیلله‌ندیرن‌ده
یادوندا‌دې نه هؤله‌سک قاچاردېم
قوش‌لار تکین قاناد چالوب اوچاردېم
(شهریار تبریزی)
اے حیدربابا! جب میر اژدر نِدا دیتا تھا، [اور] قریے [کی فضا] میں صدا و غوغا بھر جاتی تھی۔۔۔ جب عاشق رُستم اپنے ساز کو صدا میں لاتا تھا (بجاتا تھا)۔۔۔ کیا تم کو یاد ہے کہ میں کس شِتابی کے ساتھ بھاگتا تھا [اور] پرندوں کی طرح پر مار کر پرواز کرتا تھا؟

× حیدر بابا = ایرانی آذربائجان کے قریے 'خُشگَناب' میں واقع ایک کوہ کا نام، جس کے نزدیک شہریار تبریزی کا زمانۂ طِفلی گذرا تھا، اور جس کی یاد میں اور جس کو مخاطَب کر کے یہ منظومہ لکھا گیا تھا۔
× میر اژدر = ایک چاوُش کا نام تھا۔ ایران میں 'چاوُش' اصطلاحاً اُس شخص کو کہتے ہیں جو زائروں کے قافلے کے پیشاپیش چلتا اور مذہبی اشعار خوانتا (پڑھتا) ہے، اور قافلے کی آمد کا اعلان کرتا ہے۔
× عاشق رُستم = ایک معروف آواز خواں و سازندہ کا نام تھا

Heydər Baba Mirəjdər səslənəndə,
Kənd içinə səsdən küydən düşəndə,
Aşıq Rüstəm sazın dilləndirəndə,
Yadundadı nə höləsək qaçardım,
Quşlar təkin qanad çalub uçardım.

× مندرجۂ بالا بند گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی کی ستائش میں کہی گئی ایک بیت:
تۆرکی، فارسی، عربی‌ده نه فضائیل وارېمېش
که فۆضولی کیمی بیر شاعیرِ فاضیل دۏغولور
(شهریار تبریزی)
تُرکی، فارسی، اور عربی میں کیسی (یعنی کس قدر) فضیلتیں تھیں، کہ [اُن میں] فضولی جیسا ایک شاعرِ فاضل متولّد ہوتا ہے۔

Türki, farsi, ərəbidə nə fəzail varımış
Ki Füzuli kimi bir şairi-fazil doğulur.

 

[حسان خان]

شہریار تبریزی اپنے مسیحی محبوب کو مُخاطَب کرتے ہوئے کہتے ہیں:
یا سن ایسلامې قبول ائیله، منیم دینیمه گل
یا کی، تعلیم ائله، من مذهبِ عیسایا گلیم
(شهریار تبریزی)
یا تو تم اسلام کو قبول کر لو [اور] میرے دین میں آ جاؤ۔۔۔ یا پھر [مجھ کو اپنا دین] تعلیم کرو [تاکہ] میں مذہبِ عیسیٰ میں داخل ہو جاؤں۔

Ya sən islamı qəbul eylə, mənim dinimə gəl,
Ya ki, tə'lim elə, mən məzhəbi-İsayə gəlim.

 

[حسان خان]

تۆرکی، واللاه، آنالار اۏخشارې، لای‌لای دیلی‌دیر
دردیمی من بو دوا ایله مۆداوا ائله‌دیم
(شهریار تبریزی)
واللہ! زبانِ تُرکی مادروں سے مشابہت رکھنے والی، اور لوری کی زبان ہے۔۔۔ میں نے اپنے دردوں کا اِس دوا کے ذریعے مُداوا کیا۔

Türki, vallah, analar oxşarı, laylay dilidir,
Dərdimi mən bu dəva ilə müdava elədim.

 

[ارسلان بای]

یارین جفای غمزه‌سی جانیمده یاره‌دیر،
آه و فراق الینده جگر، پاره پاره دیر

جهانشاه قارا قویونلو

 

[ارسلان بای]

تا که حسنون صورت و معنی‌ده دعوی گؤستریر،
عارضین نوری جمالیندان تجلّی گؤستریر

جهان شاه قارا قویونلو

 

[حسان خان]

یارین جفای غمزه‌سی جانیمده یاره‌دیر،
آه و فراق الینده جگر، پاره پاره دیر

جهانشاه قارا قویونلو

ترجمہ:
یار کے غمزے کی جفا میری جان میں زخم ہے (یعنی یار کی جفائے غمزہ سے میری جان کو زخم پہنچتا ہے)۔۔۔ آہ و فراق کے بدست [میرا] جگر پارہ پارہ ہے۔
× بدست = ہاتھوں

Yârun cefâ-yı gamzesi cânumda yaradur
Âh u firâk elinde ciger pâre pâredür

 

[حسان خان]

تا که حسنون صورت و معنی‌ده دعوی گؤستریر،
عارضین نوری جمالیندان تجلّی گؤستریر

جهان شاه قارا قویونلو

ترجمہ:
جب سے تمہارا حُسن صورت و معنی میں دعویٰ کرتا ہے، تمہارے رُخسار کا نور تمہارے جمال سے تجلّی دکھاتا ہے۔

Tâ ki hüsnün sûret ü ma’nîde davâ görsedür
Ârızun nûrı cemâlünden tecellâ görsedür

جناب ارسلان بای، من بو بئتین آنلامې‌نې باشا دۆشه بیلمه‌دیم. لۆطفن بونون فارسجا ترجۆمه‌سی ده یازېن.

 

[حسان خان]

علمِ توحید اۏل لبۆن نُطقِ دُرافشانېندادور
وحدتۆن جامِ مئیی لعلِ درخشانېندادور
(جهان‌شاه قاراقۏیونلو)
علمِ توحید اُس لب کی گُفتارِ دُر افشاں میں ہے۔۔۔ وحدت کا جامِ مَے اُس لعلِ درخشاں [جیسے لب] میں ہے۔

İlm-i tevhîd ol lebün nutk-ı dür-efşânındadur
Vahdetün câm-ı meyi la‘l-i dırahşânındadur

 

[حسان خان]

گؤردۆکجه تؤکۆلن حق‌سیز قان‌لارې
جنگ‌دن ذؤوق آلان بو حئیوان‌لارې
ائشیتدیکجه بۏغوق الامان‌لارې
بو یئردن اوچماغا قاناد ایستیرم
یئنی عالم، یئنی حیات ایستیرم
(محمد بی‌ریا)
جب بھی میں ناحق بہائے گئے خُونوں کو دیکھتا ہوں، [اور] جنگ سے مزہ لینے والے اِن حیوانوں کو [دیکھتا ہوں]۔۔۔ [اور] جب بھی میں 'الامان' کی مخنوق [صدائیں] سُنتا ہوں تو میں اِس جا سے پرواز کر جانے کے لیے پر کی آرزو کرتا ہوں، [اور] ایک نئی دنیا اور ایک نئی زندگی کی آرزو کرتا ہوں۔
× مخنوق = گُھٹی ہوئی

Gördükcə tökülən həqsiz qanları
Cəngdən zövq alan bu heyvanları
Eşitdikcə boğuq ələmanları
Bu yerdən uçmağa qanad istirəm
Yeni aləm, yeni həyat istirəm

 

[حسان خان]

اوّلین تُرکی مثنوی 'قوتادغو بیلیگ' سے ایک بیت:
بیلیگ‌لیگ سؤزی یئرکه سوو تگ‌تورور
آقېتسا سوووغ یئرده نعمت اؤنۆر
(یوسف خاصّ حاجِب)
عالِم شخص کا سُخن ایسا ہے جیسے زمین کے لیے آب۔۔۔ اگر زمین پر آب بہایا جائے (یعنی اگر زمین کو آب دیا جائے) تو زمین سے نعمتیں نکلتی ہیں۔

Biliglig sözi yerke suv teg-turur,
akıtsa suvuğ yerde nimet önür

× مندرجۂ بالا بیت قدیم قاراخانی تُرکی میں ہے۔

 

[حسان خان]

اوّلین تُرکی مثنوی 'قوتادغو بیلیگ' سے ایک بیت:
کؤنی‌لیک کره‌ک ارکه قۏپسا قوتون
کؤنی‌لیک آتې اۏل کیشی‌لیک بۆتۆن
(یوسف خاصّ حاجِب)
سعادت تک پہنچنے کے لیے انسان کے لیے راستی لازم ہے۔۔۔۔ انسانیت راستی کا نام ہے، یقین کرو۔

Könilik kerek erke kopsa kutun,
könilik atı ol kişilik bütün

× مندرجۂ بالا بیت قدیم قاراخانی تُرکی میں ہے۔

 

[حسان خان]

گؤردۆکجه تؤکۆلن حق‌سیز قان‌لارې
ائشیتدیکجه بۏغوق الامان‌لارې

ارسلان بای، من «گؤردۆکجه» و «ائشیتدیکجه»نین ترجۆمه‌سی سېراسېیلا «هر بار که می‌بینم» و «هر بار که می‌شنوم» ائتدیم. بو دۏغرو مو؟

 

[ارسلان بای]

ترجمہ:
جب سے تمہارا حُسن صورت و معنی میں دعویٰ کرتا ہے، تمہارے رُخسار کا نور تمہارے جمال سے تجلّی دکھاتا ہے۔

Tâ ki hüsnün sûret ü ma’nîde davâ görsedür
Ârızun nûrı cemâlünden tecellâ görsedür

جناب ارسلان بای، من بو بئتین آنلامې‌نې باشا دۆشه بیلمه‌دیم. لۆطفن بونون فارسجا ترجۆمه‌سی ده یازېن.

بونون معنی‌سی آغیر دیر، من اؤزوم ده دقیق اولاراق دوشونه‌بیلمیرم لکن فارسجا بیر ترجمه یازسام بئله یازارام:
از آنجایی که حسن تو در صورت و معنا، در ظاهر و باطن دعوی نشان می دهد (فکر کنم منظور این است که: حسن تو آن قدر هم در ظاهر و هم در باطن زیاد است که دعوی «کسی آیا در حسن برابر با من پیدا می شود؟» نشان می دهد)
روی تو از نور جمال و زیباییت نمایان می شود
به احتمال زیاد تعدادی از این کلمات مخصوص عرفان هستند و اشاره به مفهومی خاص دارند، من زیاد وارد مسئله عرفان نشده ام برای همین معنای اصلی این تعابیر و اصطلاحات را نمی دانم

 

[ارسلان بای]

ارسلان بای، من «گؤردۆکجه» و «ائشیتدیکجه»نین ترجۆمه‌سی سېراسېیلا «هر بار که می‌بینم» و «هر بار که می‌شنوم» ائتدیم. بو دۏغرو مو؟

منجه بو ترجمه یاخشی ترجمه‌لرین بیری دیر لکن بو «هر بار که می بینم» یا «هر بار که میشنوم» بیر سوره دوام ائدن اتفاق ایچینده اولمالی دیر،
ائو یولوندا آغاجلاری گؤردوکجه: بو جمله‌ده ائو یولوندا آغاجلاری گؤرمک بیر لحظه ده دییل، دواملی اتفاق دیر (ائو یولوندا اولماق بیر دفعه اولسا دا آغاجلاری گؤرمک ائو یولوندا اولماقدا دواملی دیر)، منجه بیر «قید» ایله بو آنلام سن یازان ترجمه‌یه انتقال وئریلسه ترجمه‌ن داها یاخشی داها کامل اولار بلکه ده «هر بار» یئرینه باشقا سؤز یازیلا
گؤردوکجه تؤکولن حق‌سیز قانلاری: بو جمله‌ده ده فارسجا دا «روند» دئییلن آنلام واردیر، «گسسته» بیر اولای دییل، «هر بار که می بینم»ده گؤرمک منیم نظریمه «گسسته» گلیر (هر بار دئییلمک اوچون، شاید نئچه دفعه اولا لکن آیری آیری اولور)

بیلمیرم منظورومو یئتیره‌بیلدیم یا یوخ!

 

[حسان خان]

منجه بو ترجمه یاخشی ترجمه‌لرین بیری دیر لکن بو «هر بار که می بینم» یا «هر بار که میشنوم» بیر سوره دوام ائدن اتفاق ایچینده اولمالی دیر،
ائو یولوندا آغاجلاری گؤردوکجه: بو جمله‌ده ائو یولوندا آغاجلاری گؤرمک بیر لحظه ده دییل، دواملی اتفاق دیر (ائو یولوندا اولماق بیر دفعه اولسا دا آغاجلاری گؤرمک ائو یولوندا اولماقدا دواملی دیر)، منجه بیر «قید» ایله بو آنلام سن یازان ترجمه‌یه انتقال وئریلسه ترجمه‌ن داها یاخشی داها کامل اولار بلکه ده «هر بار» یئرینه باشقا سؤز یازیلا
گؤردوکجه تؤکولن حق‌سیز قانلاری: بو جمله‌ده ده فارسجا دا «روند» دئییلن آنلام واردیر، «گسسته» بیر اولای دییل، «هر بار که می بینم»ده گؤرمک منیم نظریمه «گسسته» گلیر (هر بار دئییلمک اوچون، شاید نئچه دفعه اولا لکن آیری آیری اولور)

بیلمیرم منظورومو یئتیره‌بیلدیم یا یوخ!

«تا هی بینم‌/می‌بینم» ویا «ھر گاه/وقتی که هی می‌بینم» داها یاخشې و دقیق اۏلار مې؟ سنین فیکرینجه «گؤردۆکجه‌»نین داها دقیق فارسجاسې نه اۏلار؟