امیر علی شیر نوائی کے چند تُرکی اشعار

[حسان خان]

مېنی بیر نامه بیرله دل‌بریم یاد اېتمه‌دی هرگز
قولین قه‌یغودین اول خط بیرله آزاد اېتمه‌دی هرگز
(امیر علی‌شیر نوایی)
میرے دِلبر نے کسی مکتوب کے ذریعے مجھے کو ہرگز یاد نہ کیا۔۔۔۔ اُس نے اُس خط و تحریر کے ذریعے اپنے غُلام کو غم و اندوہ سے ہرگز آزاد نہ کیا۔

Meni bir noma birla dilbarim yod etmadi hargiz,
Qulin qayg'udin ul xat birla ozod etmadi hargiz.

 

[حسان خان]

کۉنگول یاد اېتمه‌سینگ‌دین بۉلسه غم‌گین
ولې رُوحوم اېرور یادینگ بیله شاد
(امیر علی‌شیر نوایی)
اگر[چہ میرا] دل تمہارے یاد نہ کرنے سے غمگین ہو جائے، لیکن میری روح تمہاری یاد کے ساتھ/ذریعے شاد ہے۔

Ko'ngul yod etmasingdin bo'lsa g'amgin,
Vale ruhum erur yoding bila shod.

 

[حسان خان]

باردی قاصد، بۉلدی شام و کېلمه‌دی ان‌دین جواب
تانگ‌غه‌چه تا نې‌لر اۉتکه‌ی دیدهٔ بې‌خواب‌غه
(امیر علی‌شیر نوایی)
قاصِد چلا گیا، شام ہو گئی، اور اُس (محبوب) کی جانب سے جواب نہیں آیا۔۔۔ [اب میرے] دیدۂ بے خواب پر وقتِ سحَر تک کیا کیا گُذرے گا!

Bordi qosid, bo'ldi shomu kelmadi andin javob,
Tongg'acha to nelar o'tkay diydai bexobg'a.

 

[حسان خان]

حمدیہ بیت:
نوایی أیله‌دی حمدینگ‌غه نامه‌لر اِرسال
انی رد أیله‌مه‌گیل حقِّ احمدِ مُرسَل
(امیر علی‌شیر نوایی)
«نوائی» نے تمہاری حمد کے لیے نامے اِرسال کیے [ہیں]۔۔۔ احمدِ مُرسَل (ص) کے بحَق اُن کو رد مت کرنا!

Navoiy ayladi hamdingg'a nomalar irsol,
Ani rad aylamagil haqqi Ahmadi Mursal.

 

[حسان خان]

نوایی اسرو مُؤدّب‌دور اول مهِ مکتب
ادب طریقی بیله یازگه‌سېن ان‌گه مکتوب
(امیر علی‌شیر نوایی)
اے نوائی! وہ ماہِ مکتب (یعنی ماہ جیسا طالبِ علمِ مکتب) بِسیار مُؤدّب ہے۔۔۔ اُس کو طریقِ ادب کے ساتھ مکتوب لِکھنا!
× مکتب = اسکول

Navoiy, asru muaddabdur ul mahi maktab,
Adab tariqi bila yozg'asen anga maktub.

 

[حسان خان]

(رباعی)
نامه‌نگ که تیریک‌لیگیم‌دین اول‌دور مطلوب
آچیب اۉقوغچ بیر نېچه لفظِ مرغوب
کۉپ تۉلغه‌نیب اشک ایچره اۉزوم‌دین باردیم
اول نَوع که سو ایچی‌گه توشکه‌ی مکتوب
(امیر علی‌شیر نوایی)
تمہارا نامہ، کہ جو میری زندگی سے [میرا] مطلوب [و مقصود] ہے
اُس کو کھول کر چند ایک الفاظِ مرغوب خوانتے (پڑھتے) ہی
مَیں اشک کے اندر بِسیار پیچ و تاب کھا کے اپنے آپ سے چلا گیا
اُسی طرح کہ [جس طرح] آب کے اندر مکتوب گِر جائے

Nomangki, tirikligimdin uldur matlub
Ochib o'qug'ach bir necha lafzi marg'ub,
Ko'p to'lg'anib ashk ichra o'zumdin bordim,
Ul nav'ki, su ichiga tushkay maktub.

 

[حسان خان]

(رباعی)
نامه‌نگ که اېرور باعثِ اقبال و طرب
یېتکورسه طرب مېنِ حزین‌غه نې عجب
یالغوز مېن‌دین کېترمه‌دی رنج و تعب
کیم بۉلدی بسې خلق حیاتی‌غه سبب
(امیر علی‌شیر نوایی)
تمہارا نامہ، کہ جو باعثِ اقبال و طرب ہے
اگر مجھ حزیں کو طرب پہنچائے تو کیا عجب؟
وہ فقط مجھ [ہی] سے رنج و تعب [دوُر] نہیں لے گیا
بلکہ، خلقِ کثیر کی حیات کا سبب بنا [ہے]

Nomangki, erur boisi iqbolu tarab,
Yetkursa tarab meni hazing'a ne ajab.
Yolg'uz mendin ketarmadi ranju taab
Kim, bo‘ldi base xalq hayotig'a sabab.

 

[حسان خان]

ای نوایی نې عجب گر نظمیم اېل‌نی ییغله‌تور
کیم یازیلمیش هجر اۉتی‌نینگ دوده‌سی‌دین دفتریم
(امیر علی‌شیر نوایی)
اے نوائی! اگر میری نظم مردُم کو رُلاتی ہے تو کیا عجب؟۔۔۔ کیونکہ میرا دفتر آتشِ ہجر کی سیاہی سے لِکھا گیا ہے۔
× دفتر = ڈائری

Ey Navoiy, ne ajab gar nazmim elni yig'latur
Kim, yozilmish hajr o'tining dudasidin daftarim

 

[حسان خان]

قان یاشیم ساریغ یوز اوزره آشکار اېتتی فراق
زعفران‌زاریم‌نی غم‌دین لاله‌زار اېتتی فراق
(امیر علی‌شیر نوایی)
فراق نے [میرے] چہرۂ زرد پر میرے اشکِ خونیں کو آشکار کر دیا۔۔۔۔ فراق نے غم سے میرے زعفران‌زار کو لالہ‌زار کر دیا۔

Qon yoshim sorig' yuz uzra oshkor etti firoq,
Za'faronzorimni g'amdin lolazor etti firoq.

 

[حسان خان]

اول پری‌پَیکر که بۉلمیش اِنس و جان‌دین خۉب‌راق
بار انینگ‌دېک خۉب کیم مُمکِن یۉق آن‌دین خۉب‌راق
(امیر علی‌شیر نوایی)
وہ پری‌پَیکر، کہ جو اِنسانوں اور جِنوں سے خوب‌تر [واقع] ہوئی ہے۔۔۔ وہ ایسی خُوب ہے کہ اُس سے خوب‌تر مُمکِن نہیں ہے۔

Ul paripaykarki bo'lmish insu jondin xo'broq,
Bor aningdek xo'bkim, mumkin yo'q ondin xo'broq.

 

[حسان خان]

ای کۉنگول کېل کیم بلا بزمی‌ده جامِ غم توته‌ی
اۉز قتیق حالیم‌غه اۉلمس‌تین بورون ماتم توته‌ی
(امیر علی‌شیر نوایی)
اے دل! آؤ کہ مَیں بزمِ بلا میں جامِ غم تھاموں [اور] اپنے سخت و دُشوار حال پر، مر جانے سے قبل [ہی]، سوگ مناؤں!

Ey ko'ngul, kelkim, balo bazmida jomi g'am tutay
O'z qatiq holimg'a o'lmastin burun motam tutay.

 

[حسان خان]

وصل جامی‌دین خُمارِ هجر چون دفع اۉلمه‌دی
اۉزنی اۉلمس‌تین بورون مَی‌خانه ساری یېتکوره‌ی
(امیر علی‌شیر نوایی)
وصل کے جام سے چونکہ ہجر کا خُمار دُور نہ ہوا، [لہٰذا آؤ] مَیں خود کو مر جانے سے قبل مَیخانے کی جانب پہنچا دوں!

× خُمار = نشہ و مستی زائل ہونے کے بعد لاحق ہونے والی کیفیتِ سر درد و کسالت، جس میں شراب کی دوبارہ طلب محسوس ہوتی ہے؛ ہینگ اوور

Vasl jomidin xumori hajr chun daf' o'lmadi,
O'zni o'lmastin burun mayxona sori yetkuray.

 

[حسان خان]

وه که دینیم کِشوَرین تاراج قیلدی کافرې
کُفر اېلی‌گه حامی و دین اهلی‌غه یغماگرې
(امیر علی‌شیر نوایی)
آہ! کہ میرے مُلکِ دین کو ایک کافِر [محبوب] نے تاراج کر دیا۔۔۔ [وہ کہ جو] مردُمِ کُفر کا حامی اور اہلِ دین کا غارت گر ہے۔۔۔

Vahki, dinim kishvarin toroj qildi kofare,
Kufr eliga homiyu din ahlig'a yag'mogare.

 

[حسان خان]

اۉینه‌ماق بیرله سالور دَوران‌غه رخْشی قۉزغۉلان
هر قچان کیم بزم‌دین اول شۉخ اوسروک آتله‌نور
(امیر علی‌شیر نوایی)
وہ [یارِ] شوخ جب بھی بزم سے مست [نِکل کر] اسپ پر سوار ہوتا ہے تو اُس کا اسپ اپنی بازی سے زمانے میں شورِش و آشوب برپا کر دیتا ہے۔

O'ynamoq birla solur davrong'a raxshi qo'zg'olon
Har qachonkim bazmdin ul sho'x usruk otlanur

 

[حسان خان]

جنابِ «امیر علی‌شیر نوایی» کا ایک تُرکی قِطعہ:

[«النّاسُ علیٰ دینِ مُلُوك» حدیث‌نینگ تفسیری]
شه‌نینگ افعالی اېتر خَیل و سِپاهی‌غه اثر
چو نبی دېدی که «النّاسُ علیٰ دینِ مُلُوک»
حُکَما هم دېدی‌لر شه‌نی تېنگیز، خَیلی اریق
اول اچیغ‌دور، بو اچیغ، اول چوچوک اۉلسه، بو چوچوک
(امیر علی‌شیر نوایی)

[«النّاسُ علیٰ دینِ مُلُوك» حدیث کی تفسیر]
شاہ کے افعال اُس کے لشکر و سِپاہ پر اثر کرتے ہیں کیونکہ/جیسا کہ حضرتِ نبی نے فرمایا ہے کہ: "عوام النّاس [اپنے] پادشاہ کے دین پر ہوتے ہیں"۔۔۔ حُکَماء نے بھی شاہ کو 'بحر' اور لشکر و طائفہ کو [اُس بحر سے نِکلنے والی] 'نہر' کہا ہے۔۔۔ اگر وہ [بحر] تلخ ہے تو یہ [نہر بھی] تلخ [ہو گی]، [اور] اگر وہ [بحر] شیریں ہو تو یہ [نہر بھی] شیریں [ہو گی]۔

[«Annosu 'alo dini muluk» hadisning tafsiri]
Shahning af'oli etar xaylu sipohig'a asar,
Chu nabi dediki, «annosu 'alo dini muluk».
Hukamo ham dedilar shahni tengiz, xayli ariq,
Ul achig'dur, bu achig', ul chuchuk o'lsa, bu chuchuk.

 

[حسان خان]

کۉنگول جان بیرله باردی هم‌رهینگ، مېن درد ایله توردوم
سن‌گه جان بیرله کۉنگلوم‌نی، سېنی تېنگری‌گه تاپشوردوم
(امیر علی‌شیر نوایی)
دل و جان تمہارے ہمراہ چلے گئے، جبکہ میں درد کے ساتھ رُکا رہ گیا۔۔۔ میں نے اپنی جان و دل کو تمہارے، جبکہ تم کو خُدا کے سُپُرد کر دیا۔

Ko'ngul jon birla bordi hamrahing, men dard ila turdum,
Sanga jon birla ko'nglumni, seni Tengriga topshurdum.

 

[حسان خان]

توته‌شتی شمع‌دېک هر برماغیم هجران شراری‌دین
ایلیک مرهم قۉیه‌ی دېب چون کۉنگول چاکی‌گه یېتکوردوم
(امیر علی‌شیر نوایی)
میں نے جب مرہم لگانے کی غرَض سے [اپنے] دست کو چاکِ دل پر پہنچایا تو شمع کی طرح میری ہر انگُشت شررِ ہجراں سے بھڑک اُٹھی۔

Tutashti sham'dek har barmog'im hijron sharoridin,
Ilik marham qo'yay deb chun ko'ngul chokiga yetkurdum.

 

[حسان خان]

قامتینگ‌دور شمع و رُخسارینگ‌دور آنینگ شُعله‌سی
شُعله‌نینگ دُودی‌دور، ای شوخِ ستم‌گر، کاکُلونگ
(امیر علی‌شیر نوایی)
اے شوخِ ستم‌گر! تمہاری قامت شمع ہے، تمہارا رُخسار اُس (شمع) کا شُعلہ ہے، جبکہ تمہارا کاکُل شعلے کا دُود (دھواں) ہے۔

Qomatingdur sham'u ruxsoringdur oning shu'lasi.
Shu'laning dudidur, ey sho'xi sitamgar, kokulung.

 

[حسان خان]

کۉنگول چاکین کۉزوم‌ده اشکِ رنگین اېل‌گه فاش اېتدی
بلیغ زخمی‌نی فهم أیلر‌لر اېل دریاده قان کۉرگچ
(امیر علی‌شیر نوایی)
میری چشم میں [موجود] اشکِ رنگین نے دل کے چاک کو مردُم پر فاش کر دیا۔۔۔ بحر میں خون دیکھتے ہی مردُم مچھلی کے زخم کو درک و فہم کر لیتے ہیں۔ (یعنی بحر میں خون دیکھ کر مردُم یہ فہم کر لیتے ہیں کہ یقیناً یہاں کوئی مچھلی زخمی ہو گی۔)

Ko'ngul chokin ko'zumda ashki rangin elga fosh etdi,
Balig' zaxmini fahm aylarlar el daryoda qon ko'rgach.

 

[حسان خان]

مېنینگ جُنونومه گر اول پری اېرور باعث
هلاکیمه قد ایله پَیکری اېرور باعث
(امیر علی‌شیر نوایی)
اگر میرے جُنون کا باعث وہ پری ہے، تو میری ہلاکت کا باعث اُس کا قد و پَیکر ہے۔

Mening jununuma gar ul pariy erur bois,
Halokima qad ila paykari erur bois.