متفرق ترکی ابیات و اشعار

[حسان خان]

شہرِ بُخارا کی غم افزا وضعیت کے بارے میں لکھی گئی نظم کے ایک بند میں قفقازی آذربائجانی شاعر 'علی‌قولو غم‌کۆسار' (علی قُلی غم‌گُسار) کہتے ہیں:
قاضی‌لری هر محکمه‌ده آلمادا رۆشوت،
حۆککام ائله‌ییب هپسی قان ایچمک‌لیڲه عادت،
مظلوم‌دو، مفلوک‌دو هر یئرده رعیییت،
بیلمم نئجه تقریر ائله‌ییم، وای، بوخارا!
(علی‌قولو غم‌کۆسار)
۱۵ فروری ۱۹۱۳ء
[بُخارا] کے قاضی ہر عدالت میں رشوت خوری میں مشغول ہیں،
[اور] تمام حاکموں نے خون پینے کی عادت کر لی ہے،
[وہاں] ہر جا رعایا مظلوم و مفلوک ہے،
اے بُخارا! وائے! میں نہیں جانتا کہ میں کیسے [تمہارا حال] بیان کروں!

Qaziləri hər məhkəmədə almada rüşvət,
Hükkam eləyib həpsi qan içməkliyə adət,
Məzlumdu, məflukdu hər yerdə rəiyyət,
Bilməm necə təqrir eləyim, vay, Buxara!

 

[حسان خان]

خم اۏلدو قامتیم هجران الیندن وئر شفا یا رب!
وصالِ یاردان غیری بنه یۏخدور دوا یا رب!
(مرتضیٰ قُلی خان شاملو ظفر)
یا رب! فراق کے باعث میری قامت خَم ہو گئی، مجھے شفا عطا کرو
یا رب! وصالِ یار کے بجز میرے لیے کوئی دوا نہیں ہے

Xəm oldu qamətim, hicran əlindən, ver şəfa, ya Rəb,
Vüsali-yardan qeyri bənə yoxdur dəva, ya Rəb.

وزن: مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن

 

[حسان خان]

سۏروشورسان نه روِش عاشقين احوالې کئچر
صبحۆنۆ گؤرمک اگر ايستر ايسن، شامېنا باخ
(تأثیر تبریزی)
اگر تم پوچھتے ہو عاشق کے احوال کس طرح گُذرتے ہیں تو [جواب یہ ہے کہ] اگر تم اُس کی صبح کو دیکھنا چاہتے ہو تو اُس کی شام کی طرف نگاہ کرو۔ (یعنی عاشق کی صبح بھی اُس کی شام کی مانند تاریک ہوتی ہے۔)

Soruşursan nə rəviş aşiqin əhvalı keçər,
Sübhünü görmək əgər istər isən, şamına bax.

 

[حسان خان]

دئدين که سنی اؤلدۆره‌رم تيغِ ستم‌دن،
ای شوخِ جفاپيشه تأمُّل نه اۆچۆن‌دۆر؟
(تأثیر تبریزی)
تم نے کہا تھا کہ "میں تم کو تیغِ ستم سے قتل کر دوں گا"۔۔۔ اے شوخِ جفاپیشہ! [یہ فکر و] تأمُّل کس لیے ہے؟ [مجھے جلد قتل کر دو۔]

Dedin ki səni öldürərəm tiği-sitəmdən,
Ey şuxi-cəfapişə təəmmül nə üçündür?

 

[حسان خان]

گؤرسه‌لر بیر نُقطهٔ حُسنۆڭ کِراماً کاتبین
دییه‌لر کیم الله الله بؤیله اِنشا گؤرمه‌دۆک
(مِهری خاتو‌ن)
اگر کِراماً کاتبین تمہارے حُسن کا ایک نُقطہ دیکھ لیں تو وہ کہیں گے کہ "اللہ، اللہ! ہم نے [کبھی] ایسی اِنشاء و تحریر نہیں دیکھی۔"

Görseler bir nokta-i hüsnüñ Kirâmen Kâtibin
Diyeler kim Allah Allah böyle inşâ görmedük

× شاعرہ کا تعلق عُثمانی سلطنت سے تھا۔

 

[حسان خان]

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
اۏ گۆنه‌ش اۆزۆنه آند اۏلسون، نیگار،
آند اۏلسون عطیرلی ساچ‌لارېنا، یار!
پریشان قلبیمین چمه‌ن‌زارې‌نې
هر گئجه گؤزۆمۆن یاشې سولایار.
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
اے نِگار! تمہارے اُس مثلِ خورشید رُخ کی قسم ہو!۔۔۔ اے یار! تمہاری پُرعطر زُلفوں کی قسم ہو!۔۔۔ ہر شب میرے اشک میرے قلبِ پریشاں کے چمن زار کی آبیاری کرتے ہیں۔

O günəş üzünə and olsun, nigar,
And olsun ətirli saçlarına, yar!
Pərişan qəlbimin çəmənzarını
Hər gecə gözümün yaşı sulayar.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا مصرعے گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہیں۔

 

[حسان خان]

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی حمدیہ رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
هر ایکی دۆنیانېن کریمی سن‌سن،
قۏجایا، جاوانا کؤمک ائدن‌سن!
سنین رحمتینه امینیک، آللاه،
کؤنلۆمۆز شاد اۏلور سنین فئیضین‌دن.
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
ہر دو عالَم کے کریم تم ہو،
تم پِیر و جواں کی مدد کرتے ہو،
اے اللہ! ہمیں تمہاری رحمت کا یقین و اطمینان ہے،
ہمارے دل تمہارے فیض سے شاد ہوتے ہیں۔

Hər iki dünyanın kərimi Sənsən,
Qocaya, cavana kömək edənsən!
Sənin rəhmətinə əminik, Allah,
Könlümüz şad olur sənin feyzindən.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا مصرعے گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہیں۔

 

[حسان خان]

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
بۆت‌پرست‌لیک خۏش‌دور، سن بیر بۆت اۏلسان،
مست‌لیک خۏش‌دور، شراب وئرسن جامېندان.
ائله یۏخ اۏلدوم کی، عئشقینده سنین،
بو یۏخلوق وارلېق‌دان یاخشې‌دېر، اینان.
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
اگر تم ایک بُت ہوؤ تو بُت پرستی خوب ہے،
اگر تم خود کے جام سے شراب دو تو مستی خوب ہے،
میں تمہارے عشق میں اِس طرح معدوم ہو گئی کہ
[میرے نزدیک] یہ معدومی وُجود سے بہتر ہے، یقین کرو!

Bütpərəstlik xoşdur, sən bir büt olsan,
Məstlik xoşdur, şərab versən camından.
Elə yox oldum ki, eşqində sənin,
Bu yoxluq varlıqdan yaxşıdır, inan.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا مصرعے گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہیں۔

 

[حسان خان]

دولتِ سرما که بوز اۆستۆنده‌دۆر بولور شِکست
خُسروِ نوروز ایدر جُندِ شِتایې تارمار
(شیخ‌الاسلام یحییٰ)
موسمِ سرما کی برف کے اوپر حُکمرانی شکست پا جائے گی۔۔۔ پادشاہِ نوروز فوجِ زِمستان کو تار و مار کر دے گا۔

Devlet-i sermâ ki buz üstündedür bulur şikest
Hüsrev-i nev-rûz ider cünd-i şitâyı târ-mâr

 

[حسان خان]

کؤنلۆم‌ده سؤنمه‌ین بیر ایشېق یانېر
اۏنو سن یاندېردېن محببتین‌له
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
میرے دل میں ایک نہ بُجھنے والی روشنی جل رہی ہے۔۔۔ اُس کو تم نے اپنی محبّت سے جلایا تھا۔

Könlümdə sönməyən bir işıq yanır,
Onu sən yandırdın məhəbbətinlə.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا بیت گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

 

[حسان خان]

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
هیجرینده گۆندۆزۆم گئجه اۏلدو، یار!
زامانېن الیندن کؤنلۆم قان آغلار
گؤندر خیالېنې بیزه بیر گئجه،
گؤرسۆن نئجه اۆزۆر منی اینتیظار.
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
اے یار! تمہارے ہجر میں میرا روز شب [میں تبدیل] ہو گیا
زمانے [کے سِتم] کے باعث میرا دل خون روتا ہے
اپنے خیال کو کسی شب ہمارے پاس بھیجو
[تاکہ] وہ دیکھے کہ مجھے انتظار کس طرح خستہ و درماندہ کر رہا ہے

Hicrində gündüzüm gecə oldu, yar!
Zamanın əlindən könlüm qan ağlar
Göndər xəyalını bizə bir gecə,
Görsün necə üzür məni intizar.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا مصرعے گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہیں۔

 

[حسان خان]

زایرِ کویینم، ای مه، قۏی اؤپۆم خالېندان
حجَری اؤپمه‌ینه خلق دئمزلر حاجی
(میرزا علی‌اکبر صابر)
اے ماہ! میں تمہارے کُوچے کا زائر ہوں، مجھے اپنے خال کا بوسہ لینے دو۔۔۔ حجرِ [اسوَد] کو بوسہ نہ دینے والے شخص کو مردُم حاجی نہیں کہتے۔

Zairi-kuyinəm, ey məh, qoy öpüm xalından,
Həcəri öpməyənə xəlq deməzlər haci.

 

[حسان خان]

گندۆمِ خالېن گورۆب آلدانما یارېن، ای کؤنۆل
بو بلایِ آدمه باعیث اۏلان بیر دانه‌دیر
(سیّد عظیم شیروانی)
اے دل! یار کے مثلِ گندم خال کو دیکھ فریب مت کھاؤ۔۔۔ یہ بلائے آدم کا باعث بننے والا ایک دانہ ہے۔

Gəndümi-xalın görüb aldanma yarın, ey könül,
Bu bəlayi-Adəmə bais olan bir danədir.

 

[حسان خان]

صابیر اۏ جننت‌رۆخۆن گندۆمِ خالېن گؤرۆب
آز قالېب آدم کیمی آلدانا بیر دانه‌یه
(میرزا علی‌اکبر صابر)
قریب ہے کہ اُس [یارِ] جنّت رُخ کے مثلِ گندُم خال کو دیکھ کر 'صابر' آدم کی مانند ایک دانے کے لیے فریب کھا جائے۔

Sabir o cənnətrüхün gəndümi-хalın görüb,
Az qalıb Adəm kimi aldana bir danəyə.

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی کی ایک تُرکی نعتیہ غزل کا مطلع عربی میں ہے:
أَشْرَقَتْ مِنْ فَلَكِ الْبَهْجَةِ شَمْسٌ وَبِهَا
مَلَأَ الْعَالَمُ نُوراً وَسُرُوراً وَبَهَا
(محمد فضولی بغدادی)
شادمانی و خُرّمی و زیبائی کے فلک سے ایک خورشید طلوع ہوا اور اُس کے سبب عالَم نور و سُرور و درَخشندگی سے پُر ہو گیا۔

قفقازی آذربائجانی شاعر میرزا علی‌اکبر صابر کی نظم 'عیدِ مولودِ نبی' کا بندِ اول:
حمدُلله که بیزه شامل اۏلوب لُطفِ خدا
بو مُبارک گۆنۆ درک ائتمڲه عُمر ائتدی وفا
عیدِ مولودِ نبی‌دن گؤزۆمۆز تاپدې ضیا
قېلېن ای اُمّتِ مرحومه بو گۆن وجد و صفا
"أَشْرَقَتْ مِنْ فَلَكِ الْبَهْجَةِ شَمْسٌ وَبِهَا
مَلَأَ الْعَالَمُ نُوراً وَسُرُوراً وَبَهَا"
(میرزا علی‌اکبر صابر)
الحمدُ للہ کہ لُطفِ خدا نے ہم کو شُمول میں لیا۔۔۔ اِس مُبارک روز کو دَرک کرنے کے لیے [ہماری] عُمر نے وفا کی۔۔۔ عیدِ مولودِ نبی سے ہماری چشم نے روشنی پائی۔۔۔ اے اُمّتِ مرحومہ! اِس روز وجد و خوشی کرو۔۔۔ "شادمانی و خُرّمی و زیبائی کے فلک سے ایک خورشید طلوع ہوا اور اُس کے سبب عالَم نور و سُرور و درَخشندگی سے پُر ہو گیا۔"

Həmdülillah ki, bizə şamil olub lütfi-xuda,
Bu mübarək günü dərk etməyə ömr etdi vəfa,
Eydi-mövludi-nəbidən gözümüz tapdı ziya,
Qılın, ey ümməti-mərhumə bu gün vəcdü səfa,
"Əşrəqət min fələkil-bəhcəti şəmsün və biha,
Mələəl-aləma nurən və sürurən va bəha".

× عربی بیت محمد فضولی بغدادی کی ہے۔

 

[حسان خان]

بادهٔ تلخ ایچره بو نشئهٔ شیرین نه‌دیر؟
یۏخسا قۏیوب دل‌بریم لب لبِ پیمانه‌یه؟
(میرزا علی‌اکبر صابر)
شرابِ تلخ کے اندر یہ نشۂ شیریں کیا ہے؟ کہیں ایسا تو نہیں کہ میرے دلبر نے لبِ پیمانہ پر [خود کا] لب رکھ دیا ہو؟

Badeyi-təlx içrə bu nəş'eyi-şirin nədir?
Yoxsa qoyub dilbərim ləb ləbi-peymanəyə?

 

[حسان خان]

سوزِ بی‌ناله‌یِ پروانه‌نی گؤر، ای بۆلبۆل
صحنِ گۆل‌زارده آنجاق سنین افغانېن وار
(میرزا علی‌اکبر صابر)
اے بُلبُل! پروانے کے سوزِ بے نالہ کو دیکھو۔۔۔ صحنِ گُلزار میں فقط تمہاری فغاں [سُنائی دیتی] ہے۔
(یعنی اے بُلبُل! پروانے کی جانب نگاہ کرو کہ وہ کس طرح فداکارانہ فنا فی النّار ہو جاتا ہے، لیکن پھر بھی وہ ذرا نالہ و فریاد نہیں کرتا، جبکہ تم ہر وقت گُلزار میں فغاں کرتے رہتے ہو۔)

Suzi-binaleyi-pərvanəni gör, ey bülbül,
Səhni-gülzardə ancaq sənin əfğanın var.

× سعدی شیرازی کی یہ فارسی بیت دیکھیے:
ای مرغِ سحر، عشق ز پروانه بیاموز
کان سوخته را جان شد و آواز نیامد
(سعدی شیرازی)
اے مُرغِ سَحَر! عشق پروانے سے سیکھو کہ اُس سوختہ کی جان چلی گئی لیکن [اُس کی] آواز نہ آئی۔

 

[حسان خان]

دانهٔ خالینه تا کیم مُرغِ جان قېلدې طمع
دامِ زُلفۆن حلقه‌سینه اۏلدو جانېم مُبتلا
(شاه اسماعیل صفوی 'خطایی')
جُوں ہی [میرے] مُرغِ جاں نے تمہارے دانۂ خال کی طمع و حِرص کی، میری جان تمہارے دامِ زُلف کے حلقے میں گرفتار ہو گئی۔
× دام = جال

Daneyi-xalinə ta kim, mürği-can qıldı təmə',
Dami-zülfün həlqəsinə оldu canım mübtəla.

 

[حسان خان]

نۏلا اربابِ کمال ائیله‌یه تحسین منه کیم
فلکِ نظم‌ده بیر اخترِ رخشانم من
(میرزا علی‌اکبر صابر)
اگر اربابِ کمال مجھ پر تحسین کریں تو کیا ہوا؟
کہ میں فلکِ نظم میں ایک ستارۂ درَخشاں ہوں۔

Nola ərbabi-kəmal eyləyə təhsin mənə kim,
Fələki-nəzmdə bir əxtəri-rəxşanəm mən.

 

[حسان خان]

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
بۆت‌پرست‌لیک خۏش‌دور، سن بیر بۆت اۏلسان،
مست‌لیک خۏش‌دور، شراب وئرسن جامېندان.
ائله یۏخ اۏلدوم کی، عئشقینده سنین،
بو یۏخلوق وارلېق‌دان یاخشې‌دېر، اینان.
(نِگار رفیع‌بیگ‌لی)
اگر تم ایک بُت ہوؤ تو بُت پرستی خوب ہے،
اگر تم خود کے جام سے شراب دو تو مستی خوب ہے،
میں تمہارے عشق میں اِس طرح معدوم ہو گئی کہ
[میرے نزدیک] یہ معدومی وُجود سے بہتر ہے، یقین کرو!

Bütpərəstlik xoşdur, sən bir büt olsan,
Məstlik xoşdur, şərab versən camından.
Elə yox oldum ki, eşqində sənin,
Bu yoxluq varlıqdan yaxşıdır, inan.
(‌Nigar Rəfibəyli)

× مندرجۂ بالا مصرعے گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہیں۔

مهسَتی گنجَوی کی ایک فارسی رُباعی کا منظوم تُرکی ترجمہ:
(رباعی)
بۆت‌دۆرسه اۆزۆن، بۆته گتیررم ایمان،
مئی وئرسن اگر، خۏش‌دور اۏ مست‌لیک، جانان،
عئشقین‌له سنین اۏندان اؤترۆ اۏلدوم یۏخ،
خۏش‌دور منه بو مین دفعه وار اۏلماق‌دان.
(خلیل یوسف‌لی)
اگر تمہارا چہرہ بُت ہو، تو میں بُت پر ایمان لے آؤں گی۔۔۔ اے جاناں! اگر تم شراب دو، تو وہ مستی خوب ہے۔۔۔ میں تمہارے عشق سے اِس لیے معدوم و نیست ہوئی، [کیونکہ] میرے لیے/نزدیک یہ [معدومی و نیستی]، وُجود رکھنے سے ہزار مرتبہ خوب تر ہے۔

Bütdürsə üzün, bütə gətirrəm iman,
Mey versən əgər, xoşdur o məstlik, canan,
Eşqinlə sənin ondan ötrü oldum yox,
Xoşdur mənə bu min dəfə var olmaqdan.