متفرق ترکی ابیات و اشعار

[حسان خان]

دُزدِ غم یېقدې ایدی ذوق و صفا دُکّانېن
اۏلماسا عشق گؤنۆل شهرینۆن ای جان عسَسی
(حیرتی)
اے محبوب! عشق اگر شہرِ دل کا داروغہ نہ ہوتا تو دُزدِ غم نے [میری] دُکانِ ذوق و صفا کو برباد و نابود کر دیا ہوتا۔
× دُزد = چور

Düzd-i gam yıkdı idi zevk u safâ dükkânın
Olmasa aşk gönül şehrinün ey cân asesi

× شاعر کا تعلق عثمانی سلطنت سے تھا۔

 

[حسان خان]

پاسبانوڭ‌دور مگر سیّاره‌لر افلاک‌ده
گیجه‌لر تا صُبحا دک بی‌خواب تورماز چیگزینۆر
(یتیمی گرمیانلې)
سیّارے آسمانوں میں شاید تمہارے پاسبان ہیں [کہ] وہ شبوں کو صبح تک سوئے [اور] رُکے بغیر گردش کرتے ہیں۔

Pâsbânuñdur meger seyyâreler eflâkde
Giceler tâ-subha dek bî-hâb turmaz çigzinür

× شاعر کا تعلق عثمانی سلطنت سے تھا۔

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی کے ایک تُرکی مرثیے کا ایک بند:
یا علی، قالدې حُسین تک، نینوایه گلمه‌دۆن
چۏخ چاغېردې - گل بابا، اؤلدۆم - هرایه گلمه‌دۆن
خیبره گئتدۆن، نه‌دن بس کربلایه گلمه‌دۆن
'یا علی' صوتیله دۏلدو چؤل‌لر عاشورا گۆنۆ
(شمس عطّار اردَبیلی)
یا علی! حُسین تنہا رہ گیا، تم نینوا میں نہ آئے
اُس نے بِسیار پُکارا: "آؤ بابا، میں مر گیا"۔۔۔ تم اِمداد کو نہ آئے
تم خیبر گئے [تھے]، پس کس لیے کربلا نہ آئے؟
'یا علی' کی صدا سے بہ روزِ عاشورا صحرا پُر ہو گئے

Ya Əli, qaldı Hüseyn tək, Neynəvayə gəlmədün,
Çox çağırdı – gəl baba, öldüm – hərayə gəlmədün,
Xeybərə getdün, nədən bəs Kərbəlayə gəlmədün,
“Ya Əli” sövtilə doldu çöllər aşura günü.

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی کے ایک تُرکی مرثیے کا ایک بند:
فارغ اۏلدو شِمرِ لامذهب چۆ کارِ شاه‌دن
ال‌ده خنجر خیمه‌گاهه گلدی قتل‌گاه‌دن
نه پیغمبردن حیا قېلدې، نه خوف الله‌دن
هر نه بیلدی ائیله‌دی، اۏل کافر عاشورا گۆنۆ
(شمس عطّار اردَبیلی)
شِمرِ بے دین جب قتلِ شاہ سے فارغ ہو گیا تو وہ خنجر بہ دست قتل گاہ سے خیمہ گاہ کی جانب آیا۔ اُس نے نہ پیغمبر سے حیا کی، نہ خُدا سے خوف کھایا۔۔۔ اُس کافر کو جو کچھ بھی آتا تھا، وہ اُس نے بہ روزِ عاشورا کیا۔

Fariğ oldu Şümri-laməzhəb çü kari-şahdən,
Əldə xəncər xeyməgahə gəldi qətligahdən,
Nə Peyğəmbərdən həya etdi, nə xovf Allahdən,
Hər nə bildi eylədi, ol kafər aşura günü.

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی اپنے ایک مرثیے میں یہ بتاتے ہوئے کہ پیغمبر نے بہ روزِ عاشورا میدانِ کربلا میں آ کر کیا کیا دیکھا، ایک بند میں لکھتے ہیں:
بیر طرف‌ده گؤردۆ یۆز مین‌دن علاوه لشکری
گؤردۆ بیر یان‌دا دوروب بیر بی‌کس و بی‌یاوری
بیر طرف‌ده اؤلدۆرۆبلر عون و فضل و جعفری
قانه باتمېش بیر طرف‌ده اکبر عاشورا گۆنۆ
(شمس عطّار اردَبیلی)
ایک طرف اُنہوں نے صد ہزار سے زیادہ لشکر کو دیکھا
ایک جانب اُنہوں نے ایک بے کس و بے یاور کو کھڑا دیکھا
ایک طرف عون و فضل و جعفر کو [لشکر نے] قتل کر دیا ہے
ایک طرف بہ روزِ عاشورا اکبر خون میں غلطیدہ ہے

Bir tərəfdə gördü yüz mindən əlava ləşkəri
Gördü bir yanda durub bir bikəsü biyavəri
Bir tərəfdə öldürüblər Övnü Fəzlü Cə'fəri
Qanə batmış bir tərəfdə Əkbar aşura günü

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی کے ایک تُرکی مرثیے کا مطلع:
کربلایه گلدی چۆن پیغمبر عاشورا گۆنۆ
گؤردۆ برپادور اۏ چؤل‌ده محشر عاشورا گۆنۆ
(شمس عطّار اردَبیلی)
جب پیغمبر بہ روزِ عاشورا کربلا کی طرف آئے تو اُنہوں نے دیکھا کہ اُس صحرا میں بہ روزِ عاشورا محشر برپا ہے۔

Kərbəlayə gəldi çün Peyğəmbər aşura günü,
Gördü bərpadur o çöldə məhşər aşura günü.

 

[حسان خان]

منی تا روزگارِ سنگ‌دل آیېردې یارېم‌دان
نه گؤردۆم روزِ خوش هرگز، نه خۏشلوق روزگارېم‌دان
(نعمت‌الله کِشوَری دیلمَقانی)
مجھے جب سے زمانۂ سنگ دل نے میرے یار سے جُدا کر دیا [ہے]، نہ میں نے ہرگز [کبھی کوئی] کوئی روزِ خوش دیکھا، نہ اپنے زمانے سے [کوئی] خوشی دیکھی۔

Məni ta ruzigari-səngdil ayırdı yarımdan,
Nə gördüm ruzi-xoş hərgiz, nə xoşluq ruzigarımdan.

 

[حسان خان]

یار ایچر اغیار ایلن مَی شاد و خندان هر گئجه
قالمېشام من یارسېز گریان و بریان هر گئجه
(نعمت‌الله کِشوَری دیلمَقانی)
یار ہر شب اغیار کے ساتھ شاد و خنداں [حال میں] شراب پیتا ہے۔۔۔ [جبکہ] میں یار کے بغیر ہر شب گِریاں و بِریاں رہ گیا ہوں۔

Yar içər əğyar ilən mey şadü xəndan hər gecə
Qalmışam mən yarsız giryanü büryan hər gecə

 

[حسان خان]

تُرکیہ کے قومی ترانے 'استقلال مارشې' کے شاعر 'محمد عاکف ارصۏی' نے جنگِ عظیمِ اول کے دوران نبردِ چاناق‌قلعہ، کہ جسے جنگِ گالیپولی کے نام سے بھی جانا جاتا ہے، میں شہید ہونے والے عثمانی سپاہیوں کے لیے ایک نظم 'چاناق‌قلعه شهیدلرینه' ('بنامِ شہیدانِ چاناق قلعہ') لکھی تھی جو 'استقلال مارشې' کی ہمراہی میں شاعر کی مشہور ترین نظموں میں سے ہے۔ وہ اُس نظم کی ایک بیت میں لکھتے ہیں:
نه بۆیۆک‌سۆن که قانېن قورتارېیۏر توحیدی
بدرین آسلان‌لارې آنجاق، بو قدر شانلې ایدی
(محمد عاکف ارصۏی)
تم کتنے عظیم ہو کہ تمہارا خون توحید کو نجات و خلاصی دلا رہا ہے۔۔۔ [غزوۂ] بدر کے شیر ہی فقط اِس قدر ذی شان تھے۔

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhîd'i...
Bedr'in aslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی کے ایک فارسی قصیدے کی اختتامی دو ابیات کا منظوم تُرکی ترجمہ:
ایسترم وصف ائیله‌ییم آنجاق علی اؤولادینی
ائتمه‌ییم بیگانه بیر شخصی توققؤع‌له ثنا
تؤوبه قېلدېق عؤمرۆمۆزده کیمسه‌نی مدْح ائتمه‌یک
بیر علی، بیر ده اۏنون اؤولادِ پاکیندن سوا
(محمد مُبارِز علی‌زاده)
میں چاہتا ہوں کہ میں فقط اولادِ علی کی توصیف کروں [اور اِنعام کی] توقّع میں کسی بیگانہ شخص کی ثنا نہ کروں۔۔۔ ہم نے توبہ کر لی [کہ] ہم اپنی عُمر میں کسی کی مدح نہ کریں گے۔۔۔ سوائے ایک علی اور ایک اُن کی اولادِ پاک کے۔۔۔

Istərəm vəsf eyləyim ancaq Əli övladini,
Etməyim biganə bir şəxsi təvəqqö’lə səna.
Tövbə qıldıq ömrümüzdə kimsəni mədh etməyək,
Bir Əli, bir də оnun övladi-pakindən səva.

 

[حسان خان]

گلستانِ سعدی شیرازی میں موجود ایک فارسی قطعے کا منظوم تُرکی ترجمہ:
پیس‌لره یار اۏلدو لوطون آروادې
آیرېلدې پیغمبر خانه‌دانېندان
ایتیسه بیر زمان اصحابِ کهفین
یاخشې‌لارلا گئتدی اۏلدو بیر اینسان
(محمّدآغا سُلطان)
[حضرتِ] لوط کی بیوی بدوں کی یار ہو گئی [اور نتیجتاً] پیغمبر کے خاندان سے جُدا ہو گئی۔۔۔ جبکہ [دوسری طرف] اصحابِ کہف کا سگ ایک بار خُوبوں کے ہمراہ گیا، [نتیجتاً] وہ ایک انسان ہو گیا۔

Pislərə yar oldu Lutun arvadı,
Ayrıldı peygəmbər xanədanından.
İtisə bir zaman Əshabi–kəhfin,
Yaxşılarla getdi oldu bir insan.

×مندرجۂ بالا بند گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

× مصرعِ ثانی کا یہ متن بھی نظر آیا ہے:
ایتینه دیققت ائت اصحابِ کهفین
İtinə diqqət et Əshabi-Kəhfin
ترجمہ: اصحابِ کہف کے سگ کی جانب توجُّہ کرو۔۔۔

 

[حسان خان]

گلستانِ سعدی شیرازی کی ایک بیت کا منظوم تُرکی ترجمہ:
اینسانلا قالماغا ائتسه ده عادت
قورد اۏغلو قورد اۏلار، یئنه، نهایت
(محمّدآغا سُلطان)
خواہ وہ انسان کے ساتھ رہنے کی عادت کر لے، تو بھی گُرگ کا بچّہ انجامِ کار گُرگ ہی بنے گا۔
× گُرگ = بھیڑیا

İnsanla qalmağa etsə də adət,
Qurd oğlu qurd olar, yenə, nəhayət.

× مندرجۂ بالا بیت گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔

 

[حسان خان]

چشمِ دِله کُحْل ائیله غُبارِ رهِ یاری
کیم جلوهٔ نورِ جبلِ طُور گؤرۆنسۆن
(السیّد محمد ادیب)
غُبارِ راہِ یار کو چشمِ دل کا سُرمہ بناؤ تاکہ کوہِ طُور کے نور کا جلوہ نظر آئے۔

Çesm-i dile kuhl eyle gubâr-ı reh-i yâri
Kim cilve-i nûr-ı Cebel-i Tûr görünsün

× شاعر کا تعلق عثمانی سلطنت سے تھا۔

 

[حسان خان]

عشقېنا منصور اۏلالدان بو دلِ شوریده‌مۆز
اۏلدې جان بۏینونا زُلفۆن ای بُتِ دل‌دار دار
(نُجومی)
اے بُتِ دل دار! جب سے ہمارا یہ دلِ شوریدہ تمہارے عشق میں 'منصور' ہوا ہے، تمہاری زُلف [اُس کی] گردنِ جاں کے لیے دار بن گئی [ہے]۔
× دار = سُولی

‘Aşkına Mansûr olaldan bu dil-i şûrîdemüz
Oldı cân boynuna zülfün ey büt-i dildâr dâr

× شاعر کا تعلق عثمانی اناطولیہ کے شہر 'سامسُون' سے تھا۔

 

[حسان خان]

نه خدا توانمش خوانْد نه بشر توانمش گفت
مُتحیّرم چه نامم شهِ مُلکِ لافتیٰ را
(شهریار تبریزی)
نہ انہیں خدا پکار سکتا ہوں، نہ ہی بشر کہہ سکتا ہوں؛ میں حیران ہوں [کہ پس] میں مُلکِ لافتیٰ کے شاہ (حضرتِ علی) کو کیا نام دوں؟

شہریار تبریزی کی مندرجۂ بالا فارسی بیت کا منظوم تُرکی ترجمہ:
دئیه بیلمه‌رم خودادېر، بشر آد وئرم خطادېر
چاغېرېم نه آدلا بیلمم شهِ مۆلکِ لافتانې
(نامعلوم)
میں نہیں کہہ سکتا کہ [وہ] خُدا ہیں، [اور اگر] بشر نام دوں تو [یہ بھی] خطا ہے۔۔۔ میں نہیں جانتا کہ شاہِ مُلکِ لافتیٰ (حضرتِ علی) کو کس نام کے ساتھ پُکاروں؟

Deyə bilmərəm Xudadır, bəşər ad verəm xətadır
Çağırım nə adla bilməm şəhi-mülki-lafətanı

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی کے ایک تُرکی مرثیے کا ایک بند:
وئردی فرمان ابنِ سعدِ بی‌مروّت لشکره
ووردولار اۏد خیمه‌گاهِ عترتِ پیغمبره
غرق اۏلوب یکسر زنانِ کوفه زیب و زیوره
قالدې زهرا قېزلارې بی‌معجر عاشورا گۆنۆ
(شمس عطّار اردَبیلی)
ابنِ سعدِ بے رحم نے لشکر کو فرمان دیا [جس کے نتیجے میں اُنہوں نے] عترتِ پیغمبر کی خیمہ گاہ کو آتش لگا دی۔۔۔ کوفے کی تمام عورتیں زینت و زیور میں غرق ہو گئیں۔۔۔ [جبکہ] دُخترانِ زہرا بہ روزِ عاشورا بے چادر رہ گئیں۔

Verdi fərman ibni-Sə'di-bimürüvvət ləşgərə,
Vurdular od xeyməgahi itrəti-Peyğəmbərə,
Qərq olub yeksər zənani-Kufə zibü zivərə,
Qaldı Zəhra qızları bim'əcər aşura günü.

× مصرعِ ثالث میں 'غرق اۏلوب' کی بجائے 'جمع اۏلوب' بھی نظر آیا ہے، جس کے باعث مصرعے کا ترجمہ یہ ہو جائے گا: "کوفے کی تمام عورتیں زینت و زیور کے گِرد [یا زینت و زیور کے لیے] جمع ہو گئیں"۔

 

[حسان خان]

مولانا شمس عطّار اردَبیلی کے ایک مرثیے کا آخری بند:
رحم قېل، بی‌چاره شمسِ اردَبیلم، یا علی
گلمیشم درگاهیوه، عبدِ ذلیلم، یا علی
آستانېندان منی قۏوما، دخیلم، یا علی
چکمه‌رم ال سن‌دن، آند اۏلسون حُسینین جانېنا
(شمس عطّار اردَبیلی)
یا علی! رحم کرو۔۔۔ بے چارہ شمسِ اردَبیل ہوں۔۔
یا علی! میں تمہاری درگاہ پر آیا ہوں، بندۂ ذلیل ہوں۔۔۔
یا علی! اپنے آستان سے مجھے دور مت کرو، طالبِ اِمداد ہوں۔۔۔
[یا علی!] میں تم سے دست نہیں کھینچھوں گا۔۔۔ قسم ہے جانِ حُسین کی!

Rəhm qıl, biçarə Şəmsi-Ərdəbiləm, ya Əli,
Gəlmişəm dərgahivə, əbdi-zəliləm, ya Əli,
Asitanından məni qovma, dəxiləm, ya Əli,
Çəkmərəm əl səndən, and olsun Hüseynin canına.

× اردَبیل = ایرانی آذربائجان کا ایک شہر

 

[حسان خان]

من سنی وئرْرم قسم مظلوم حُسینین جانېنا
کربلادا زینبین هم ناله و فریادېنا
جان وئرنده، یا علی، سن ده یئتیش اِمدادېنا
میر جلالا حشرده ائیله شفاعت، یا علی
(میر جلال)
میں تمہیں حُسینِ مظلوم کی جان کی قسم دیتا ہوں
[اور] کربلا میں زینب کے نالہ و فریاد کی بھی
[کہ] یا علی! [میرے] جان دیتے وقت تم بھی اِمداد کو آنا
[اور] یا علی! میر جلال کی حشر میں شفاعت کرنا

Mən səni verrəm qəsəm məzlum Hüseynin canına,
Kərbəlada Zeynəbin həm naləü fəryadına.
Can verəndə, ya Əli, sən də yetiş imdadına,
Mir Cəlala həşrdə eylə şəfaət, ya Əli!

× جہاں سے میں نے یہ بند نقل کیا ہے وہاں مصرعِ ثانی میں 'ناله و فریاد' کی بجائے 'نالهٔ فریاد' درج تھا، جو میری نظر میں درست نہیں ہے۔

 

[حسان خان]

اهلِ تقوا، اهلِ ایمان، اهلِ عرفان‌دېر علی
فاتحِ خیبر، ولیِ حقِّ سُبحان‌دېر علی
مُرتضادېر، شاهِ مردان، شیرِ یزدان‌دېر علی
تکجه بو مصرع یئتر که کیم‌دیر اۏل دُلدُل‌سوار:
"لا فتیٰ الّا علی، لا سیفَ الّا ذوالفقار"
(حاجی عَلَمدار ماهِر)
علی اہلِ تقوا، اہلِ ایمان اور اہلِ عرفان ہے
علی فاتحِ خبیر اور ولیِ حقِّ سُبحان ہے
علی مُرتضیٰ ہے، شاہِ مرداں ہے اور شیرِ یزداں ہے
فقط یہ [ایک] مصرع کافی ہے [یہ بتانے کے لیے] کہ وہ دُلدُل سوار کون ہے:
"لا فتیٰ الّا علی، لا سیفَ الّا ذوالفقار"

Əhli-təqva, əhli-iman, əhli-ürfandır Əli,
Fatehi-Xeybər, vəliyyi-həqqi-Sübhandır Əli,
Mürtəzadır, şahi-mərdan, şiri-Yəzdandır Əli,
Təkcə bu misra yetər ki, kimdir ol Düldülsəvar:
“La fəta illa Əli, la seyfa illa Zülfüqar”.

 

[حسان خان]

جُمله عالَم، نه غم، اۏلسون بیزه دشمن، صرّاف
بس‌دی مولامېز علیِّ ولی‌الله بیزه
(حاجی رضا صرّاف تبریزی)
اے صرّاف! کُل عالم ہمارا دشمن ہو جائے، کیا غم؟۔۔۔ ہمارے لیے ہمارا مولا علیِ ولی اللہ کافی ہے۔

Cümlə aləm, nə qəm, olsun bizə düşmən, Sərraf,
Bəsdi mövlamız Əliyyi-vəliyyullah bizə.