متفرق ترکی ابیات و اشعار

[حسان خان]

عاشق اۏل‌دور که ضیایی اۏلا اۏل
خاکِ راهِ شهِ اِقلیمِ جمال
(مۏستارلې حسن ضیایی)
اے ضیائی! عاشق وہ شخص ہے کہ جو شاہِ اِقلیمِ جمال کی راہ کی خاک ہو۔

ʿÂşık oldur ki Ziyâ’î ola ol
Hâk-i râh-ı şeh-i iklîm-i cemâl

× شاعر کا تعلق عُثمانی بوسنیا سے تھا۔

 

[حسان خان]

اېشیکینگ توپراقی‌ده یېر تاپقه‌لی بېری گدا
تاجِ افریدون بیله تختِ سُلیمان ایسته‌مس
(مولانا گدایی)
جب سے 'گدا' نے تمہارے آستان کی خاک پر مسکن پایا ہے، وہ تاجِ افریدون اور تختِ سُلیمان کی آرزو نہیں کرتا۔
× افریدون = اساطیری ایرانی پادشاہ

Eshiking tuproqida yer topqali beri Gado
Toji Afridun bila taxti Sulaymon istamas

× مندرجۂ بالا بیت چغتائی تُرکی میں ہے۔

× ایک جا مصرعِ اول کا یہ متن نظر آیا ہے:
اېشیکینگ توپراقی‌ده یېر تاپقه‌لی پیرِ گدا
Eshiking tuproqida yer topqali piri Gado
جب سے پیرِ 'گدا' نے تمہارے آستان کی خاک پر مسکن پایا ہے

 

[حسان خان]

ای ضیایی سلاستِ شعرۆن
تیز آقار جویبارا بنزتدۆم
(مۏستارلې حسن ضیایی)
اے ضیائی! میں نے تمہاری شاعری کی سلاست کو تیز بہنے والی جوئبار سے تشبیہ دی۔

Ey Ziyâ’î selâset-i şiʿrün
Tîz akar cûy-bâra benzetdüm

 

[حسان خان]

اۏل حُسنِ جمالی گؤریجک گؤنلۆمی ویردۆم
جانوم دا ویرۆردۆم آنې گر بیر داخې گؤرسم
(مۏستارلې حسن ضیایی)
اُس حسنِ جمال کو دیکھتے ہی میں نے اپنا دل دے دیا۔۔۔ اپنی جان بھی اُس کو دے دیتا اگر ایک بار مزید دیکھتا!

Ol hüsn-i cemâli göricek gönlümi virdüm
Cânum da virürdüm anı ger bir dahı görsem

× تصحیح شدہ دیوان میں مصرعِ اول کے متن میں 'حُسنِ جمال' ہی درج ہے، لیکن میری نظر میں یہاں 'حُسن و جمال' ہونا چاہیے۔

 

[حسان خان]

اُمیدۆم کسمه‌زین قطعا وصالیندن او جانانون
کسیلدی گرچه تیغِ هجر ایله بو جسمِ بی‌جانوم
(مۏستارلې حسن ضیایی)
اگرچہ تیغِ ہجر سے میرا یہ جسمِ بے جاں بُریدہ ہو گیا [ہے تاہم] میں اُس جاناں کے وصال سے اُمید ہرگز قطع نہ کروں گا۔

Ümîdüm kesmezin katʿâ visâlinden o cânânun
Kesildi gerçi tîg-i hicr ile bu cism-i bî-cânum

 

[حسان خان]

ویرل‌دن جانومې جانان یولېنا تازه جان بولدوم
قول اۏلال‌دان شهِ عشقا غم اِقلیمینده سُلطانم
(مۏستارلې حسن ضیایی)
جب سے میں نے جاناں کی راہ میں اپنی جان دی ہے، مجھ کو تازہ جان مِل گئی [ہے]۔۔۔ جب سے میں شاہِ عشق کا غُلام ہوا ہوں، میں اِقلیمِ غم میں سُلطان ہوں۔

Virelden cânumı cânân yolına tâze cân buldum
Kul olaldan şeh-i ʿaşka gam iklîminde sultânem

 

[حسان خان]

سؤیله ای مُرغِ سحر ای عندلیبِ گُلسِتان
وار مې گُل یۆزلۆلر ایچره بؤیله بیر غُنچه‌دهان
(مۏستارلې حسن ضیایی)
اے مُرغِ سحر! اے عندلیبِ گُلستان!‌ بتاؤ کیا گُل رُخوں کے اندر ایسا کوئی غُنچہ دہن موجود ہے؟

Söyle ey mürg-ı seher ey ʿandelîb-i gül-sitân
Var mı gül yüzlüler içre böyle bir gonçe-dehân

 

[حسان خان]

القُدس اور بیت المقدّس میں برف باری ہوا کرتی ہے۔ اُسی جانب اشارہ کرتے ہوئے قرنِ ہفدہُم کے عُثمانی شاعر اڲیردیرلی شیخی محمد افندی ایک بیت میں کہتے ہیں:
حرمِ کعبه‌یه دؤندۆ حرمِ قُدسِ شریف
بۆرۆنۆپ حاجی‌صفت هر شجر آندا احرام
(اڲیردیرلی شیخی محمد افندی)
حرمِ قُدسِ شریف، حرمِ کعبہ میں تبدیل ہو گیا [ہے]۔۔۔ [کیونکہ] وہاں ہر شجر نے حاجی کی طرح اِحرام باندھ لیا ہے۔

Harem-i Ka'beye döndü harem-i Kuds-i şerîf
Bürünüp hâcı-sıfat her şecer anda ihrâm

 

[حسان خان]

سن اسارت زنجیرین قېرماق دیلرسن پای‌دان
آمما بیلمیرسن بو ایش‌ده قۆدسی بیر وحدت گرک
(حُسین محمدزاده صدّیق 'دۆزگۆن')
تم پاؤں سے اسیری کی زنجیر کو توڑنا چاہتے ہو، لیکن تم [یہ] نہیں جانتے کہ اِس کام میں ایک قُدسی و مُقدّس وحدت لازم ہے۔
(یعنی وحدت کے بغیر زنجیر توڑ کر آزاد نہیں ہوا جا سکتا۔)

Sən əsarət zəncirin qırmaq dilərsən paydan,
Amma bilmirsən bu işdə qüdsi bir vəhdət gərək

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے ہے۔

 

[حسان خان]

وزیرِ اعظم علی پاشا کی ستائش میں کہے گئے قصیدے سے ایک بیت:
بسته‌دۆر زنجیرِ عدله دستِ جورِ ظالمان
اۏلدون عدل ایتمک‌ده سن نوشیروانا جانشین
(اسعد بیگ 'حاسِب')
ظالموں کا دستِ سِتم، زنجیرِ عدل میں بندھا ہوا ہے۔۔۔۔ عدل کرنے کے لحاظ سے آپ نوشیروان کے جانشین ہو گئے [ہیں]۔

Bestedür zencîr-i adle dest-i cevr-i zâlimân
Oldun adl itmekde sen Nûşîrevân’a câ-nişîn

 

[حسان خان]

سنۆڭ تک گلمه‌دی هرگز جهانا
ز روزِ آدم و تا دورِ خاتَم
(شاه اسماعیل صفوی 'خطایی')
آدم کے زمانے سے لے کر خاتَم (حضرتِ محمد) کے دَور تک (یعنی ابتداء سے لے کے نبیِ آخرُ الزّمان کے اِس دَور تک) تمہارے جیسا [کوئی] ہرگز نہیں آیا [ہے]۔

Senüñ tek gelmedi hergiz cihâna
Zi rûz-ı Âdem ü tâ devr-i Ḫâtem

 

[حسان خان]

طوطی تک تلخ اۏلدو آغزېم ایسته‌رم شَکّر لبین
بُلبُلِ سرگشته‌یم، هر گۆن‌ده گُل‌زار ایسته‌رم
(شاه اسماعیل صفوی 'خطایی')
طُوطی کی طرح میرا دہن تلخ ہو گیا ہے، میں تمہارا [مثلِ] شَکَر لب چاہتا ہوں۔۔۔ میں بُلبُلِ سرگشتہ ہوں، میں ہر روز گُلزار چاہتا ہوں۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Tuti tək təlx оldu ağzım, istərəm şəkkər ləbin,
Bülbüli-sərgəştəyəm, hər gündə gülzar istərəm.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Ṭûṭi tek telḫ oldı aġzum isterem şekker lebüñ
Bülbül-i ser-geşteyem her günde gül-zâr isterem

 

[حسان خان]

(مصرع)
گؤزۆ شراب ایله لبریز اۏلان پیاله‌یه بنزه‌ر
(ناظر شرف‌خانه‌ای)
اُس کی چشم شراب سے لبریز پیالے سے مُشابہت رکھتی ہے۔

Gözü şərab ilə ləbriz olan piyaləyə bənzər

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے ہے۔

 

[حسان خان]

سنۆن هجرۆن‌ده چۏخ چکدیم مصیبت ای گؤزل بالله
ولی بوندان سۏرا، هرگز یۏخوم‌دور تاب هجرانه
(محمدرِضا رفیعی شرف‌خانه)
اے [محبوبِ] زیبا! میں نے تمہارے ہجر میں بِسیار مُصیبت کھینچی [ہے]، لیکن اِس کے بعد مجھ میں ہرگز ہجراں کی تاب نہیں ہے۔

Sənün hicründə çox çəkdim müsibət ey gözəl billah
Vəli bundan sora, hərgiz yoxumdur tab hicranə

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے تھا۔

 

[حسان خان]

من سنین‌له سؤیله‌شنده گر زمستان، گر بهار
هر نه چاغ گؤرسم سنی، عالَم گُلستان‌دېر مانا
(شاه اسماعیل صفوی 'خطایی')
مَیں جس لمحہ تمہارے ساتھ گفتگو کر رہا ہوؤں، تو خواہ زِمِستان ہو یا خواہ بہار ہو، مَیں تم کو جس بھی وقت دیکھوں، عالَم میرے لیے گُلستان ہے۔
× زِمِستان = موسمِ سرما

Mən səninlə söyləşəndə gər zimistan, gər bahar,
Hər nə çağ görsəm səni, aləm gülüstandır mana.

 

[حسان خان]

گرچه یۏخ‌دور سنه تای جور و جفا ائتمک‌ده
گؤزلیم! من ده تکم عهده وفا ائتمک‌ده
(ناظر شرف‌خانه‌ای)
اگرچہ جَور و جفا کرنے میں تمہارا کوئی ہمتا نہیں ہے، [لیکن] اے میرے [محبوبِ] زیبا! میں بھی عہد و پیماں کی وفا کرنے میں تنہا و مُنفِرد ہوں۔

Gərçi yoxdur sənə tay cövrü cəfa etməkdə,
Gözəlim! Mən də təkəm əhdə vəfa etməkdə.

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے ہے۔

 

[حسان خان]

ناله قېل کیم آلاسېن نامرد دُنیادان مُراد
آنا سۆت ویرمه‌ز نجاتی تا که اۏغلان آغلاماز
(نجاتی بیگ)
اے نِجاتی! نالہ کرو تاکہ تم [اِس] پست دنیا سے مُراد حاصل کر لو۔۔۔ جب تک بچّہ روتا نہیں، مادر [اُس کو] شِیر نہیں دیتی۔
× شِیر = دُودھ

Nâle kıl kim alasın nâmerd dünyâdan murâd
Ana süt virmez Necâtî tâ ki oğlan ağlamaz

 

[حسان خان]

شمع و پروانه کیمی شؤهره‌یِ دؤورانېق بیز
سن جفا، من ده سنه جانې فدا ائتمک‌ده
(ناظر شرف‌خانه‌ای)
شمع و پروانہ کی طرح ہم مشہورِ زمانہ ہیں۔۔۔
تم جفا [کرنے]، جبکہ مَیں تم پر جان فدا کرنے میں۔۔۔

Şəm'ü pərvanə kimi şöhreyi-dövranıq biz
Sən cəfa, mən də sənə canı fəda etməkdə

 

[حسان خان]

(دۏغوم)
آجې‌دان شیرین‌دن دۏغولور حیات،
طبیعت بئله‌دیر، حیکمت بئله‌دیر،
غۆصصه‌سیز یاشایېش، حسرت‌سیز عؤمۆر،
قۏخوموش گۆل دئییل، بس دئیین، نه‌دیر؟!
(ناظر شرف‌خانه‌ای)

(تولُّد)
حیات تلخ و شیریں سے وجود میں آتی ہے۔۔۔ فِطرت یہی ہے، حِکمت یہی ہے۔۔۔۔ بے غم زندگی اور بے حسرت عُمر [اگر پژمُردہ و] مُتَعفِّن گُل نہیں ہے تو بس پھر کہیے کہ کیا ہے؟

(Doğum)
Acıdan şirindən doğulur həyat,
Təbiət belədir, hikmət belədir,
Qüssəsiz yaşayış, həsrətsiz ömür,
Qoxumuş gül deyil, bəs deyin, nədir?

× مندرجۂ بالا قِطعہ گیارہ ہِجوں کے ہِجائی وزن میں ہے۔
× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے ہے۔

 

[حسان خان]

نه بیر یالقوز رضا اۏلدې جهان‌دا حُسنۆوه عاشق
سنۆن حُسنۆ‌ن سالوب دُنیاده رخنه دین و ایمانه
(محمدرِضا رفیعی شرف‌خانه)
صرف ایک "رِضا" [ہی] جہان میں تمہارے حُسن پر عاشق نہیں ہوا ہے، [بلکہ] تمہارے حُسن نے [کُل] دُنیا میں دین و ایمان میں رخنہ ڈال دیا ہے۔

Nə bir yalquz Riza oldı cahanda hüsnüvə aşiq
Sənün hüsnün salub dünyadə rəxnə dinü imanə

× شاعر کا تعلق ایرانی آذربائجان سے تھا۔