محمد فضولی بغدادی کے چند تُرکی اشعار

[حسان خان]

گؤزده گزیب چیزگینیر قطرهٔ اشکیم مُدام
قطرهٔ اشکیم کیمی چرخ‌ده سیّاره یۏخ
(محمد فضولی بغدادی)
[میری] چشم میں میرا قطرۂ اشک ہمیشہ گھومتا پھرتا اور گشت و گردش کرتا ہے۔۔۔ میرے قطرۂ اشک جیسا فلک میں [کوئی] سیّارہ نہیں ہے۔

Gözdə gəzib cizginir qətreyi-əşkim müdam,
Qətreyi-əşkim kimi çərxdə səyyarə yox.

وزن: مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن

 

[حسان خان]

فرهادا ذوقِ صورت، مجنونا سیرِ صحرا
بیر راحت ایچره هر کیم، آنجاق بنم بلاده
(محمد فضولی بغدادی)
فرہاد کو ذوقِ صورت، [اور] مجنون کو سیرِ صحرا [مُیسّر ہے]۔۔۔ ہر کوئی کسی راحت کے اندر ہے، فقط مَیں بلا میں [مُبتلا ہوں]۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Fərhada zövqi-surət, Məcnuna seyri-səhra,
Bir rahət içrə hər kim, ancaq bənəm bəladə.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Ferhâd'a zevk-i sûret Mecnûn'a seyr-i sahrâ
Bir râhat içre her kim ancak benim belâde

× ایک نُسخے میں مصرعِ اوّل کا یہ متن نظر آیا ہے:
فرهاد و ذوقِ صورت، مجنون و سیرِ صحرا

 

[حسان خان]

اشک و آهېم نفرتی قطع ائتدی ائل‌دن اُلفتیم
چیزگینن چئوره‌مده یا گِرداب‌دېر یا گِردباد
(محمد فضولی بغدادی)
میرے اشک و آہ کی نفرت نے خَلق [کے دل] سے میری اُلفت قطع کر دی (یعنی میرے اشک و آہ نے خلق کو مجھ سے مُتنفِّر کر دیا)۔۔۔ [اب] میرے اَطراف میں یا تو گِرداب گردش کرتا ہے، یا پھر گِردباد۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Əşkü ahim nifrəti qət' etdi eldən ülfətim,
Çizginən devrəmdə ya girdabdır, ya girdibad.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Eşk ü âhım nefreti kat’ etti ilden ülfetim
Çizginen çevremde yâ gird-âbdır yâ gird-bâd

 

[حسان خان]

فضولی، نامهٔ دل‌دار بیر تعویذدیر گویا
کیم اۏن‌سوز خسته‌دل‌لر خاطری بیر دم قرار ائتمز
(محمد فضولی بغدادی)
اے فضولی! دلدار کا نامہ گویا ایک تعویذ ہے کہ اُس کے بغیر خستہ دل افراد کا قلب و ذہن ایک لمحہ [بھی] قرار نہیں پاتا۔

Füzuli, nameyi-dildar bir tə'vizdir guya,
Kim, onsuz xəstədillər xatiri bir dəm qərar etməz.

مأخوذ از: مثنویِ لیلیٰ و مجنون

 

[حسان خان]

نۏلا گِردابِ غم دئرسه دلِ سرگشته دُنیایه
سانېر کیم چیزگینیر عالَم کیمین کیم چیزگینیر باشې
(محمد فضولی بغدادی)
اگر [میرا] دلِ سرگشتہ دنیا کو گِردابِ غم کہتا ہے تو کیا ہوا؟۔۔۔۔ جس شخص کا سر گھوم رہا ہو وہ یہ گُمان کرتا ہے کہ عالَم گھوم رہا ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Nola girdabi-qəm dersə, dili-sərgəştə dünyayə,
Sanır kim, cizginir aləm, kimin kim, cizginir başı.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
N'ola gird-âb-i gam derse dil-i ser-geşte dünyâya
Sanır kim çizginir âlem kimin kim çizginir başı

× ایک نُسخے میں مصرعِ اول کا متن یہ نظر آیا ہے:
نۏلا گِردابِ غم دئرسم منِ سرگشته دُنیایه
ترجمہ: اگر میں سرگشتہ دنیا کو گِردابِ غم کہتا ہوں تو کیا ہوا؟

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی ایک نعتیہ قصیدے میں فرماتے ہیں:
اؤز گُناهینه شفاعت ایسته‌ییب، فریاد ائدیب
چیزگینیر خاکِ مزارین اۆزره تا محشر صبا
(محمد فضولی بغدادی)
اپنے گُناہ کے لیے شفاعت چاہتے ہوئے اور فریاد کرتے ہوئے، بادِ صبا محشر تک آپ کی خاکِ مزار پر گردش و طواف کرے گی۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Öz günahinə şəfaət istəyib, fəryad edib
Çizginir xaki-məzarin üzrə ta məhşər səba.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Öz günâhına şefâ'at isteyip feryâd edip
Çizginir hâk-i mezarın üzre tâ mahşer sabâ

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

 

[حسان خان]

خۏشام که عشق ايله رُسوایِ خاص و عامم من
فلک بو شيوه ايله ائيله‌ميش منی مشهور
(محمد فضولی بغدادی)
میں خوش ہوں کہ میں عشق کے سبب رُسوائے خاص و عام ہوں۔۔۔ فلک نے مجھ کو اِس طریقے سے مشہور کر دیا ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Xоşam ki, eşq ilə risvayi-xasü aməm mən,
Fələk bu şiyvə ilə eyləmiş məni məşhur.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Hoşem ki aşk ile rüsvâ-yı has u âmım ben
Felek bu şive ile eylemiş beni meşhûr

× مندرجۂ بالا بیت محمد فضولی بغدادی کے ایک نعتیہ قصیدے میں شامل ہے۔

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی ایک نعتیہ قصیدے میں فرماتے ہیں:
ائتمه‌زم ترکِ تمنّایِ طوافېن چېخسا جان
خاک هم اۏلسام غُبارېمې سانا ایلتر صبا
(محمد فضولی بغدادی)
خواہ [میری] جان نکل جائے، میں آپ کے طواف کی تمنّا کو ترک نہ کروں گا۔۔۔ اگر میں خاک بھی ہو جاؤں، [تو بھی] میرے غُبار کو بادِ صبا آپ تک پہنچائے گی۔

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Etmezem terk-i temennâ-yi tavâfın çiksa cân
Hâk hem olsam gubârımı sana ilter sabâ

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Etməzəm tərki-təmənnayi-təvafin çıxsa can,
Xak həm оlsam qübarimni sənə iltər səba.

× جمہوریۂ آذربائجان سے شائع ہونے والے نُسخے میں 'غُبارېمې' کی بجائے 'غبُاریم‌نی' درج ہے کہ چغتائی تُرکی میں استعمال ہوتا تھا۔

 

[حسان خان]

وصل قدرین بیلمه‌دیم، فرقت بلاسېن چکمه‌دن
ظلمتِ هجر ائتدی چۏخ مُبهم ایشی روشن مانا
(محمد فضولی بغدادی)
جب تک میں نے فُرقت کی بلا نہ کھینچی، میں وصل کی قدر نہ جانا۔۔۔ ہجر کی تاریکی نے [ایک] بسیار مُبہَم امر کو مجھ پر روشن کر دیا۔
× بِسْیار = بہت

Vəsl qədrin bilmədim, firqət bəlasın çəkmədən;
Zülməti-hicr etdi çox mübhəm işi rövşən mana.

× مصرعِ اول میں 'فرقت' کی بجائے' ہجران' بھی نظر آیا ہے۔

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی کی ایک نعتیہ بیت:
خازنِ گنجِ شفاعت سنی قېلمېش ایزد
هیچ کیم یۏخ که سنه اۏلمایا آخر مُحتاج
(محمد فضولی بغدادی)
خدا تعالیٰ نے آپ کو خازنِ گنجِ شفاعت بنایا ہے۔۔۔ کوئی بھی شخص نہیں ہے کہ جو بالآخر آپ کا مُحتاج نہ ہو [گا]۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Xazini-gənci-şəfaət səni qılmış iyzəd,
Hiç kim yox ki, sənə olmaya axir möhtac.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Hâzin-i genc-i şefâ'at seni kılmış Îzid
Hiç kim yok ki sana olmaya âhir muhtâc

 

[حسان خان]

اریب آغا، 'اوساندېرماق' اور 'اوسانماق' کا استعمال محمد فضولی بغدادی کی اِس مشہور بیت میں دیکھیے:

منی جان‌دان اوساندېردې، جفادان یار اوسانمازمې؟
فلک‌لر یاندې آهیم‌دن، مُرادېم شمعی یانمازمې؟
(محمد فضولی بغدادی)
مجھے اُس (یار) نے جان سے بیزار کر دیا۔۔۔ آیا یار جفا سے بیزار نہیں ہو گا کیا؟
افلاک میری آہ سے جل گئے۔۔۔ میری شمعِ مُراد نہیں جلے گی کیا؟

Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı?
Fələklər yandı ahimdən, muradım şəm’i yanmazmı?

 

[حسان خان]

قامو بیمارینه جانان دوایِ درد ائدر احسان
نئچۆن قېلماز منه درمان، منی بیمار سانمازمې؟
(محمد فضولی بغدادی)
یار اپنے تمام بیماروں کو دوائے درد عطا کرتا ہے؛ [لیکن] کس لیے وہ میرا علاج نہیں کرتا؟ مجھے بیمار نہیں سمجھتا کیا؟

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Qamu bimarinə canan dəvayi-dərd edər ehsan,
Neçün qılmaz mənə dərman, məni bimar sanmazmı?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Kamu bîmârına cânân devâ-yi derd eder ihsân
Niçin kılmaz bana dermân beni bîmâr sanmaz mı

 

[حسان خان]

شبِ هجران یانار جانېم، تؤکه‌ر قان چشمِ گریانېم
اۏیادار خلقی افغانېم، قارا بختیم اۏیانمازمې؟
(محمد فضولی بغدادی)
شبِ ہجراں میری جان جلتی ہے، میری چشمِ گریاں خون بہاتی ہے؛ میری فغاں خَلق کو بیدار کرتی ہے، [لیکن آیا] میرا سیاہ بخت بیدار نہیں ہو گا کیا؟
(بخت بیدار ہو جانا، یعنی خوش بختی آ جانا)

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım,
Oyadar xəlqi əfqanım, qara bəxtim oyanmazmı?

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım
Uyadır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

 

[حسان خان]

دامانِ طریقِ شرعی توت‌غیل
هر نه که خلافِ شرع اونوت‌غیل
(محمد فضولی بغدادی)
راہِ شرع کے دامن کو پکڑو۔۔۔ [اور] جو کچھ بھی خلافِ شرع ہے، فراموش کر دو۔

Damani-təriqi-şər'i tutğıl!
Hər nə ki, xilafi-şər' unutğıl!

مأخذِ بیت: مثنویِ لیلیٰ و مجنون

 

[حسان خان]

محمد فضولی بغدادی کی مثنوی 'لیلیٰ و مجنون' سے چند ابیات:
"لُطف ائیله!" - دئدیلر، - "ای سُخن‌سنج!
فاش ائیله جهانه بیر نِهان گنج!
لیلی-مجنون عجم‌ده چۏخ‌دور
اتراک‌ده اۏل فسانه یۏخ‌دور
تقریره گتیر بو داستانې
قېل تازه بو اسکی بوستانې"
(محمد فضولی بغدادی)
اُنہوں نے [مجھ سے] کہا: "اے سُخن سنج! لُطف کرو۔۔۔ دنیا کے پیش میں ایک گنجِ نِہاں فاش کر دو۔۔۔ لیلیٰ و مجنوں عجم میں بِسیار ہیں۔۔ [لیکن] تُرکوں میں وہ فسانہ موجود نہیں ہے۔۔۔ اِس داستان کو تقریر میں لاؤ۔۔۔ [اور] اِس کُہنہ بوستان کو تازہ کر دو۔"

"Lütf eylə! - dedilər, - ey süxənsənc!
Faş eylə cəhanə bir nihan gənc!
Leyli-Məcnun əcəmdə çoxdur,
Ətrakdə ol fəsanə yoxdur.
Təqrirə gətir bu dastanı,
Qıl tazə bu əski bustanı".

 

[حسان خان]

هر گۆن آچار کؤنلۆمۆ ذوقِ وصالېن یئنگی‌دن
گرچه گُل‌لر آچماغا هر ايل‌ده بير نوروز اۏلور
(محمد فضولی بغدادی)
تمہارے وصال کا ذوق ہر روز میرے دل کو از سرِ نو کِھلاتا ہے۔۔۔ اگرچہ گُلوں کو کِھلانے کے لیے ہر سال میں [فقط] ایک نوروز ہوتا ہے۔

Hər gün açar könlümü zövqi-vüsalın yengidən,
Gərçi güllər açmağa hər ildə bir novruz olur.

 

[حسان خان]

صُحبتیم‌دن عار ائدیب، ای گُل، منی تَرک ائتمه کیم
گُل اۏلور افسُرده تَرکِ صُحبتِ خار ائیله‌گج
(محمد فضولی بغدادی)
اے گُل! میری صُحبت سے شرم کر کے مجھ کو تَرک مت کرو۔۔۔ گُل جب خار کی صُحبت کو تَرک کرتا ہے تو پژمُردہ ہو جاتا ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Söhbətimdən ar edib, ey gül, məni tərk etmə kim,
Gül olur əfsürdə tərki-söhbəti-xar eyləgəc.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Sohbetimden âr edip ey gül beni terk etme kim
Gül olur efsürde terk-i sohbet-i hâr eylegeç

 

[حسان خان]

عالَمی پروانهٔ شمعِ جمالېن قېلدې عشق
جانِ عالَم‌سن فدا هر لحظه مین جان‌دېر سانا
(محمد فضولی بغدادی)
عشق نے [کُل] عالَم کو تمہاری شمعِ جمال کا پروانہ کر دیا۔۔۔ تم جانِ عالَم ہو، ہر لمحہ تم پر ہزار جانیں فدا ہیں!

Aləmi pərvaneyi-şəm'i-cəmalın qıldı eşq,
Cani-aləmsən, fəda hər ləhzə min candır sana.

 

[حسان خان]

هیچ سُنبُل سُنبُلِ زُلفۆن کیمی مُشکین دئڲیل
نافهٔ چینی ساچېن تک دئرلر امّا چین دئڲیل
(محمد فضولی بغدادی)
کوئی بھی سُنبُل تمہارے سُنبُلِ زُلف کی مانند مُشکیں نہیں ہے
نافۂ چِین کو تمہاری زُلف جیسا کہتے ہیں، لیکن [یہ] حقیقت نہیں ہے

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Hiç sünbül sünbüli-zülfün kimi mişkin degil,
Nafeyi-Çini saçın tək derlər, əmma çin degil.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Hiç sünbül sünbül-i zülfün kimi müşgin değil
Nâfe-i Çin’i saçın tek derler ammâ çin değil

× نافۂ چِین = چِینی آہُو کی ناف سے نکلنے والا مُشک

 

[حسان خان]

وار گُل برگینده هم الحق نزاکت بیرله رنگ
لیک جان‌پرور لبِ لعلین کیمی شیرین دئڲیل
(محمد فضولی بغدادی)
بے شک! برگِ گُل میں بھی نزاکت و رنگ موجود ہے، لیکن [وہ] تمہارے جاں پروَر لبِ لعل کی مانند شیریں نہیں ہے۔

جمہوریۂ آذربائجان کے لاطینی رسم الخط میں:
Var gül bərgində həm əlhəq, nəzakət birlə rəng,
Leyk, canpərvər ləbi-lə’lin kimi şirin degil.

تُرکیہ کے لاطینی رسم الخط میں:
Var gül berginde hem el-hak nezâket birle reng
Lik can-perver leb-i lâ’lin kimi şîrin değil